کمکاری یا به عبارت دیگر پایینبودن میزان کار مفید در ایران، یکی از مشکلاتی است که نظام اداری کشور و بهدنبال آن اقتصاد با آن روبهروست و این امر سبب شده میزان بهرهوری و فرهنگ کار در ایران بهشدت کاهش پیدا کند.
براساس اعلام مرکز آمار ایران، ایرانیان بالای 15 سال، در سال 93 در یک شبانهروز بهطور متوسط 2 ساعت و 55 دقیقه را به کار و فعالیتهای شغلی اختصاص دادهاند. همچنین در این زمینه علی ربیعی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی بهمنماه سال گذشته اعلام کرد کار مفید در ادارههای ایران روزی نیم ساعت و در بخش صنعت روزی ۲ ساعت و نیم است. بسیاری از کارشناسان معتقدند، با وجود اقتصاد دولتی و نفتی، گسترش خصوصیسازی یکی از عواملی است که میتواند سرانه کار مفید در کشور را افزایش دهد؛ این معضل بیش از همه از فربه بودن نظام اداری دولتی، نبود نظارت کارآمد و وابستگی به درآمدهای نفتی، کوچکبودن بخش خصوصی و نبود تخصصگرایی و شایستهسالاری نشات میگیرد. اهمیت میزان بهرهوری به اندازهای است که میتوان یک سوم از رشد اقتصادی را از افزایش آن متصور شد؛ موضوعی که در برنامههای توسعه کشور نیز بر آن تاکید شده است. در این زمینه محمدصادق علیپور در گفتوگو با صمت با اشاره به اینکه بحث میزان بهرهوری و کمکاری در کشور ما در قیاس با سایر کشورها به شکل بسیار ملموسی قابل مشاهد است، اظهار کرد: در مقام مقایسه، کشورهای صنعتی ساعات کار مفیدشان در طول روز به نسبت در سطح بالاتری از ما قرار دارد. میانگین ساعات کار مفید این کشورها بین 6 تا 7 ساعت اعلام شده، درحالیکه میانگین کار مفید در ایران بسیار پایینتر از این ارقام است.
علیپور با اشاره به این موضوع که بخش عمدهای از رشد اقتصادی در کشور باید از طریق میزان بهرهوری حاصل شود، یادآور شد: حتی بر این موضوع در برنامههای توسعهای بسیار تاکید شده است که یکسوم رشد اقتصادی در کشور باید از طریق بهرهوری حاصل شود. بهطور قطع یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر میزان افزایش بهرهوری، بحث نیروی کار و میزان ساعات کار مفید آنهاست. وی با اشاره به این موضوع که بسیاری از کشورها نیروی انسانی را جایگزین سرمایههای طبیعی کردهاند، گفت: با توجه با اینکه تامین بودجه در کشور از طریق نفت تامین میشود، در شرایط کنونی که با کمبود نقدینگی و مشکلات اقتصادی از ابعاد مختلف روبهرو هستیم، رشد میزان بهرهوری و افزایش ساعت مفید کار است که میتواند به مقاومسازی اقتصاد ما کمک کند. وی با اشاره به یکی از عوامل کاهش بهرهوری نیروی کار در ایران خاطرنشان کرد: اقتصاد دولتی و نفتی یکی از عوامل کاهش بهرهوری در ایران است. بخش عمدهای از بودجه دولت از طریق نفت و قیمتهای ارزی حاصل میشود. تمام سالهایی که کشور با رشد اقتصادی بالا حدود ۴ تا ۵درصد روبهرو بوده، از رشد قیمت و فروش نفت نشات گرفته و این به آن معناست که اقتصادی که چرخدندههای آن تنها با نفت دولتی و فروش آن میچرخد، قادر به افزایش بهرهوری نیروی کار نخواهد بود. درحالیکه با آموزش و تخصصگرایی میتوان میزان کار مفید را افزایش داده و آن را در مسیر توسعه قرار داد.
افزایش بهرهوری نیازمند تخصصگرایی
یکی از راهکارهایی که میتواند به افزایش میزان بهرهوری منجر شود، تخصصگرایی است. در اینباره فرزاد هاشمی استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی در گفتوگو با صمت اظهار کرد: در تعریف بهرهوری نیروی کار، هم کمیت و هم کیفیت مورد نظر قرار میگیرد، بدین معنی که نیروی کار در کمترین زمان ممکن با بهترین کیفیت، کارها را به سرانجام برسانند. هاشمی در ادامه با اشاره به این موضوع که میزان بهرهوری نیروی کار در ایران نسبت به کشورهای پیشرفته بسیار در سطح پایینی قرار دارد، گفت: زمان کار مفید در کشورهای پیشرفته بهطور متوسط ۵ ساعت اعلام شده، برای مثال در انگلستان این میزان حدود ۴ ساعت و نیم است، در امریکا ۵ ساعت و ربع، در آلمان ۶ ساعت و ۴۰دقیقه و در ژاپن حدود ۷ ساعت است که بهطور متوسط در ۸ ساعت کاری روزانه برای این کشورها حدود ۵ ساعت اعلام شده است. اما در ایران براساس آمار سازمان ملی بهرهوری آسیایی (APO) این عدد حدود یک ساعت اعلام شده است. از این جهت ما جزو کشورهایی بهشمار میآییم که بهرهور نیستیم و در کمترین میزان بهرهوری در دنیا قرار داریم. وی با اشاره به مشکلاتی که درباره میزان بهرهوری در کشور وجود دارد، خاطرنشان کرد: مهمترین مشکل ما این است که تخصصی عمل نمیکنیم. براساس آمارهای اعلامشده، در کشورهای پیشرفته ۸۰درصد نیروی انسانی در جایگاه و تخصص خود قرار دارند. برای مثال در ژاپن حدود ۹۰درصد نیروی کار و در آلمان حدود ۸۹درصد در جایگاه خود قرار دارند اما در ایران حدود ۱۵ تا ۱۷درصد در جایگاه خودشان قرار دارند و این بدان معناست که نیروی کار ما بهشدت غیرتخصصی عمل میکند و به همین دلیل بهرهوری نیروی کار در سطح پایینی قرار دارد. این استاد دانشگاه با اشاره به این موضوع که بهرهوری برای نخستینبار در برنامه سوم توسعه مطرح شد، عنوان کرد: اما سازوکار مناسب برای افزایش آن تبیین نشده است. در حقیقت در سازمانها بیشترین کلاسهای اثربخشی و توانبخشی و بهرهوری را داریم اما واقعیت این است که مدیران ما غیرتخصصی عمل میکند. برای افزایش ساعت کار مفید و به تبع آن میزان بهرهوری باید تخصصگرایی و شایستهسالاری را در جامعه ترویج دهیم.
بهرهوری نیازمند بخش خصوصی
یکی از مهمترین اقدامهایی که مسئولان و برنامهریزان باید به آن توجه ویژه داشته باشند، کوچک کردن بدنه اجرایی و پایین آوردن حجم نیروی انسانی در ادارههای دولتی است. امروزه با ورود نظام اتوماسیون و انجام کارها در کمترین زمان ممکن، دیگر نیازی به انبوه نیروی انسانی نیست. در این زمینه محمدحسن قدیریابیانه با انتقاد از استخدامهای بیرویه که بهصورت مادامالعمر در کشور انجام میشود، گفت: زمانی که فرد به آینده خود با استخدام رسمی در ادارهها اطمینان دارد، اغلب کمترین بازدهی را از خود نشان میدهد. وی یکی از مهمترین راهکارها برای اصلاح این وضعیت را تبدیل وضعیت کارکنان از استخدام رسمی به استخدام قراردادی دانست تا در صورت کمکاری بتوان با آنها برخورد کرد. وی همچنین با اشاره به تفاوت میزان کار در شرکتهای خصوصی و دولتی گفت: با توجه به اینکه در شرکتهای خصوصی فرد یا سازمانی خاص سرمایهگذاری انجام میدهد، برای تامین سود سرمایه خود نیاز به کار بیشتر و بهرهوری بهتر دارد. قدیریابیانه با نقد عملکرد صداوسیما در زمینه تبلیغ کار مفید گفت: از دیدگاه بسیاری از بزرگان دینی کار نوعی تفریح محسوب میشود ولی امروزه گاهی در برخی رسانههای ما این فرهنگ بهصورت واژگون به مردم القا شده است.