نخ‌های ابریشم طبیعی حاصل از کرم ابریشم با ساختمان پروتئینی، از دیرباز در صنعت نساجی مورد استفاده قرار می‌گرفت و برای تولید البسه و پارچه‌های زینتی به کار می‌رفت، اما این نخ بعد از تولید و عرضه الیاف بشرساخت طی سالیان گذشته، در حال تغییر کاربری است. الیاف ریون (ویسکوز) با ساختمان سلولزی در دهه 1930 میلادی به‌صورت تجاری به بازار صنعت نساجی معرفی و عرضه شد و به سرعت در اغلب موارد مختلف، به‌دلیل شباهت ظاهری به نخ‌های ابریشمی، جایگزین این نخ شد. اما عمر این جایگزینی چندان طولانی نبود و با دستیابی بشر به فرمولاسیون تولید مواد اولیه مشابه ساختارهای طبیعی، الیاف مصنوعی همچون پلی‌آمید (نایلون) و پلی‌استر در بسیاری از کاربردها جای الیاف ریون را نیز گرفتند. امروزه نخ‌های پلی‌استر با درخشندگی زیاد تحت عنوان «ابریشم مصنوعی» در تولید البسه و انواع کفپوشهای ابریشم‌گونه مورد استفاده قرار می‌گیرد. کارشناسان صنعت نساجی تغییر ذائقه بازار را مهم‌ترین عامل این تغییرات کاربری می‌دانند.
سال‌ها پیش و قبل از ورود مواد شیمیایی به صنعت تولید نخ، برای تولید پارچه فقط از الیاف طبیعی استفاده می‌شد. در آن سال‌ها پیله ابریشم و پارچه ابریشمی جایگاه ویژه‌ای در تولید لباس داشت. با پیشرفت تکنولوژی ابریشم‌های طبیعی جای خود را به ابریشم‌هایی داد که از پیله تولید نمی‌شدند. اما به دلایل مختلف، خیلی زود این ابریشم‌ها هم از چرخه تولید لباس خارج شدند. درباره حذف ابریشم طبیعی از چرخه تولید لباس دلایل مختلفی عنوان می‌شود.
ناهید خالواحمدی، کارشناس ارشد پارچه در این باره به "فرصت‌امروز" می‌گوید: پیله ابریشم طبیعی در شمال شرقی‌ترین تا شمال غربی‌ترین گوشه کشور به‌صورت خانگی تولید می‌شود. فرآوری این پیله‌ها در کارگاه‌های کوچک پیگیری شده و تولید نخ ابریشم به شکل صنعتی انجام نمیشود.
وی اضافه می‌کند: طول الیاف ابریشم ایران در مقایسه با کشورهایی مانند هند، چین و ترکیه کوتاهتر است. ضمن آنکه وقتی پیله را باز می‌کنیم، فقط از یک‌سوم ابتدای پیله نخ مرغوب و نازک به‌دست می‌آید و حجم عمده نخ تولید شده از پیله، دارای گره‌ها و ضخامتی است که به درد تولید پارچه ظریف ابریشمی نمی‌خورد. در نتیجه از این نخ در تار و پود فرش‌های ابریشمی یا گل‌های برجسته آن استفاده می‌شود.
خالواحمدی بیان می‌کند: ابریشم ایرانی ناخالصی دارد به همین دلیل صنایع پارچه بافی اغلب نیازهای خود را از بازارهای خارجی تأمین می‌کنند. البته وی به این نکته اشاره دارد که رکود صنایع نساجی و ورود پارچه‌های ارزان‌قیمت خارجی سبب شده که تولید پارچه ابریشمی به شکل محدود در برخی نقاط کشور پیگیری شود. این کارشناس ارشد پارچه‌بافی می‌گوید: از نخ‌های ابریشم طبیعی در تولید پارچه‌های زربفت و گلابتون دستباف استفاده می‌شود.
به اعتقاد وی، قیمت بالای ابریشم طبیعی سبب شده این الیاف طبیعی جای خود را به نمونه‌های مصنوعی بدهند. در معدود مواردی هم که نخ طبیعی در پارچه به کار گرفته می‌شود، نخ‌های وارداتی به دلیل قیمت تمام شده پایین‌تر در اولویت است.
مصرف محدود ابریشم مصنوعی در تولید لباس
به نظر می‌رسد، در ایران، حال و روز ابریشم مصنوعی هم چندان خوش‌تر از ابریشم طبیعی نباشد. کارشناسان پارچه بر این باورند که استفاده از ابریشم مصنوعی در تولید لباس، تعرق را بیشتر کرده و این موضوع سبب می‌شود، کاربرد این نوع الیاف در تولید پارچه، محدود شود. کاظم عمید، معاون فنی انجمن صنایع نساجی در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» می‌گوید: ابریشم مصنوعی به شکل محدود در لباس‌هایی که براق هستند مصرف می‌شود. وی اضافه می‌کند: این محدودیت مصرف، به دلیل گرانی مواد بوده و به همین دلیل تولیدکنندگان نخ‌های ابریشمی تلاش می‌کنند تا موادی را در تولید این الیاف به کار گیرند که هزینه‌های تولید پارچه را کاهش دهد.
عمید ادامه می‌دهد: ابریشم مصنوعی در گذشته از استات تولید می‌شد اما این روزها هر نوع نخی حاصل از مواد پتروشیمی را که ظریف و براق باشد، به نام ابریشم مصنوعی به بازار عرضه می‌کنند. به گفته وی، این روزها بیشتر از «چیپس پلی‌استر برایت» برای تولید الیاف ابریشم مصنوعی استفاده می‌شود.
معاون فنی انجمن صنایع نساجی دلیل اصلی عدم استقبال از ابریشم مصنوعی در بازار را گرایش‌های مصرف‌کننده و تغییر ذائقه بازار معرفی می‌کند. وی بر این باور است که مصرف نخ ابریشم در ایران زیاد بوده و زمینه مناسب برای توسعه سرمایه‌گذاری در این بخش وجود دارد. اما بنا به دلایلی مثل رکود بازار و تغییر ذائقه مردم، در حال حاضر کارخانه‌های تولیدکننده پارچه‌های ابریشمی، تعطیل شده‌اند.
نام‌های بازاری بدون پشتوانه
الیاف ویسکوز با پایه سلولز و برخی الیاف دیگر همین خانواده (ریون)، همچون استات را نخستین الیافی می‌دانند که به نام ابریشم مصنوعی به بازار عرضه شده است. اما این روزها تولید این الیاف بسیار محدودتر از گذشته شده است. محمدعلی توانایی، عضو هیأت علمی دانشکده مهندسی نساجی دانشگاه یزد در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» درباره دلایل محدودیت استفاده از این الیاف، می‌گوید: ویسکوز و سایر الیاف خانواده ریون از مواد سلولزی تولید می‌شوند. اما به دلیل اینکه تولید این الیاف پیچیدگی‌های فرآیندی و آلایندگی زیست‌محیطی زیادی دربر داشته و آسیب‌های زیست‌محیطی نیز دربردارند تا جایی که برای تولید آن باید درختان زیادی قطع شوند، صنایع تولید الیاف به سمت استفاده از سایر مواد ارزان‌تر بر پایه منابع فسیلی (نفت)، برای تولید الیاف جایگزین حرکت کردند. وی اضافه می‌کند: در گذشته الیاف بشرساخت ویسکوز برای تولید البسه شب زنانه، شال و روسری براق و دوخت و دوز در بخش‌های مختلف لباس‌ها برای زینت‌بخشی به آنها استفاده می‌شد.
محمدعلی توانایی عنوان می‌کند: در بازار، امروزه با کاهش جهانی تولید الیاف ویسکوز، نام ابریشم مصنوعی به الیاف درخشان پلی‌استر اتلاق می‌شود و محصولات مختلف آن به نام ابریشم‌گونه و دربعضی کالاها متأسفانه بدون ذکر نام ابریشم‌گونه و برای فریب مصرف‌کننده حتی با نام ابریشمی به فروش می‌رسند. در حالی‌که این الیاف بر پایه مواد نفتی بوده و ویژگی‌های مطلوب ابریشم طبیعی را، چه به‌عنوان پوشاک و چه در قالب فرش و انواع کفپوش، در کاربرد نهایی ندارند.
به گفته وی امروزه با تولید نخ‌های ظریف پلی‌استر درخشان، تفکیک کردن الیاف طبیعی و مصنوعی ابریشم از یکدیگر کار دشواری بوده و عمدتا دست‌اندرکاران و متخصصان این صنعت قادر به شناسایی آن هستند. البته اختلاف قیمت محصولات نهایی ابریشم مصنوعی با اعتقاد به این مثل که «هر چقدر پول بدی همون‌قدر آش می‌خوری» کاملاً از ابریشم طبیعی گران‌قیمت، قابل تفکیک است.
عضو هیأت علمی دانشکده نساجی دانشگاه یزد می‌گوید: از الیاف پلی‌استر ظریف درخشان (سوپربرایت) در تولید انواع روسری و لباس و از انواع ضخیم‌تر آن هم در تولید پارچه‌های رومبلی، فرش‌های ماشینی ابریشم‌گون (با نخ خاب کوتاه فرش سنتی) یا با نخ خاب بلند (فرش مدرن)، انواع کفپوشهای دیگر و غیره استفاده می‌شود و هر روز با نوآوری‌های مختلف این صنعت به استفاده آن افزوده می‌شود. البته باید اذعان کرد که با افزایش اطلاعات عمومی درخصوص کیفیت این نخ و ضعف‌های آن، در برخی موارد که به دلایل اقتصادی جایگزین شده است، میزان رشد استفاده از این نخ به شکل 20 سال گذشته نخواهد بود، مگر پژوهش‌های علمی و بهبود خواص آن، بتواند این روند افزایشی را ثابت نگاه دارد.