مبادلات تجاری و همکاری‌های اقتصادی ایران و افغانستان در سطح چندان بالایی نیست. با این حال، شرایط به نحوی است که هر 2 کشور می‌توانند از همکاری با یکدیگر نفع ببرند.
افغانستان یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر منابع معدنی است. این کشور حتی در برخی از محصولات معدنی، بیشترین ذخایر آسیا و جهان را دارد. چنین وضعیتی تا حدی در ایران هم مشاهده می‌شود. اما نکته مثبت آن است که برخی از محصولات معدنی ایران و افغانستان با یکدیگر تفاوت دارند و می‌توان انتظار داشت که همکاری دو جانبه موجب تامین این کمبودها شود. از طرفی افغانستان دسترسی به آب‌های آزاد ندارد و با افزایش همکاری‌هایش با ایران می‌تواند این نقص خود را رفع کند. آیا این منافع دو جانبه باعث می‌شود که آینده معدنی دو کشور به هم گره بخورد و شاهد همکاری‌های بیشتری بین آنها باشیم؟
به گزارش صمت، شاید نخستین کنفرانس همکاری‌های معدنی ایران و افغانستان این روند را تسهیل کند؛ کنفرانسی که هفته آخر مهرماه در تهران برگزار می‌شود و قصد دارد امکان همکاری‌های معدنی بین ۲ کشور را فراهم کند. در این گردهمایی قرار است کارشناسان و مسئولان معدنی ۲ کشور به تبادل نظر بپردازند و راهکارهایی برای حل مشکلات معدنی کشورها و منطقه پیدا کنند.
درحال‌حاضر افغانستان بسیار فقیر است و پستی‌وبلندی‌های بسیار و آب و هوای ناملایمی دارد. این کشور در ۴۰ سال گذشته شاهد ناآرامی‌های سیاسی شدیدی بوده که وضعیت اقتصاد آن را هم مختل کرده و در این مدت بیشتر زیرساخت‌های اقتصادی و تولیدی آنها از بین رفته است. برآورد می‌شود که بین ۴ تا ۵ میلیون از شهروندان این کشور هم مهاجرت کرده‌اند. از طرفی چندین بار هم فجایع طبیعی مانند خشکسالی، اوضاع این کشور را به هم ریخته است. در برهه‌ای از تاریخ، نفوذ طالبان افراط‌گرا به ۹۰ درصد از کشور هم رسید.
با این حال، افغانستان ظرفیت توسعه اقتصادی زیادی دارد. این کشور از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ میلادی شاهد پروژه‌های بسیاری برای ارزیابی منابع و ذخایر معدنی خود بود. این پروژه‌ها که توسط مرکز زمین‌شناسی امریکا اجرا شدند، راهی جدید برای توسعه افغانستان باز کردند و نشان دادند که ذخایر معدنی این کشور قابل توجه است. اکنون دولت افغانستان به بخش معدن خود به عنوان یکی از مهم‌ترین راه‌های توسعه کشور فکر می‌کند.
منابع معدنی و طبیعی افغانستان بسیار متنوع هستند. برخی از آنها از منابع خاص و متفاوت مانند سنگ‌های لاجورد و جواهرات هستند که نیاز بسیاری از کشورها را تامین می‌کننند. از طرفی منابع معدنی مرسوم‌تر هم مانند مس، طلا و سنگ‌آهن در این کشور به وفور یافت می‌شود. ذخایر سنگ‌های گرانبها و نیمه‌گرانبها هم در این کشور بسیار فراوان هستند. برخی از سنگ‌های جواهراتی تولید شده در این کشور شامل زمرد کبود، زمرد، کونتزیت، لاجورد، یاقوت و تورمالین است. از دیگر ذخایر معدنی این کشور نیز می‌توان به باریت، زغال‌سنگ، کرومیت، سرب، نمک، سولفور، طلق و روی اشاره کرد. علاوه بر اینکه این کشور از منابع نفت و گاز هم برخوردار است. برخی از این منابع مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند ولی بسیاری از آنها تاکنون مورد استفاده واقع نشده‌اند. دلیل آن هم کمبود زیرساخت‌ها و تجهیزات مورد نیاز بوده است.
هر چند افغانستان دسترسی به آب‌های آزاد ندارد، در مسیر ترانزیتی دسترسی به آسیای مرکزی قرار گرفته است و از این نظر موقعیت خوبی برای توسعه دارد. افغانستان را می‌توان تنها راه اتصال آسیای میانه و سوخت‌های کربنی به دریای عمان دانست.
شروع همکاری‌های ایران و افغانستان؟
دبیر اجرایی کنفرانس ایران و افغانستان درباره زمینه‌های همکاری معدن ۲ کشور به صمت گفت: هدف از برگزاری چنین کنفرانسی فقط جذب سرمایه‌گذاری‌های ایرانی در افغانستان نیست. هر چند این کشور، ظرفیت‌های معدنی بسیار بالایی دارد، اما هنوز امنیت کافی برای جذب سرمایه‌گذاران در آن فراهم نشده است. از طرفی انتظار هم نمی‌رود که شهروندان افغانستان در پروژه‌های معدنی کشور سرمایه‌گذاری کنند. کیوان جعفری طهرانی که مدیر روابط بین‌الملل انجمن تولید کنندگان و صادرکنندگان سنگ آهن ایران هم است، ادامه داد: برگزاری این گردهمایی سبب می‌شود که ظرفیت‌های معدنی کشور به جهان معرفی شود. افغانستان هم علاقه‌مند به برگزاری این رویداد با حضور ایران است. در هر صورت، با شناسانده شدن ظرفیت‌های ایران، کشورهایی که به دلیل مسائل امنیتی هنوز در مورد سرمایه‌گذاری در افغانستان تردید دارند، توجه‌شان معطوف ایران خواهد شد.
وی معتقد است: افغانستان تا ۲ سال آینده تبدیل به یکی از مستعدترین کشورهای منطقه می‌شود و برای وعده‌ای که رییس‌جمهور افغانستان درباره تامین امنیت داده است، این روند سرعت بیشتری هم خواهد گرفت. البته ایران هم در ایجاد امنیت در مرزهای مشترک دو کشور و نقش مهمی دارد و در آینده می‌توان همکاری‌ها را براساس این ظرفیت‌ها ادامه داد. جعفری طهرانی، کنفرانس کنونی را در شکل‌دهی به تعاملات دو جانبه آتی بسیار مهم ارزیابی می‌کند.
پلی برای دسترسی به چین
به گفته مدیر روابط بین‌الملل انجمن تولید کنندگان و صادرکنندگان آهن سنگ ایران، همکاری با افغانستان باعث می‌شود که هر کشور از ظرفیت‌های هم بهره ببرند. ایران با داشتن بندر چابهار و دسترسی به آب‌های بین‌المللی موجب افزایش روابط هند و آسیای میانه با افغانستان می‌شود؛ موضوعی که برای بازار معدنی این کشور بسیار مهم است. از طرفی ایران هم از موقعیت افغانستان سود خواهد برد. چرا که افغانستان مهم‌ترین مسیر دسترسی به شرق آسیا است.
در آینده و تا قبل از آنکه همکاری‌های معدنی با استرالیا، برزیل، آفریقای جنوبی و کشورهای معدنی بزرگ دیگر شکل بگیرد، چین باز هم می‌تواند یک شریک تجاری مهم در بخش معدن ایران و البته افغانستان باشد. این کشور به جز در سنگ‌آهن، ذخایر معدنی قابل توجه دیگری نیز دارد و از نظر فنی هم توسعه‌یافته است. با این حال، یکی از مهم‌ترین فرصت‌های همکاری ایران، ارتباط با غرب این کشور است. شرق چین تاکنون به دلیل داشتن بنادر متعدد و توجه دولت این کشور از توسعه خوبی برخوردار بوده و بیشتر صنایع معدنی این کشور هم در این ناحیه واقع شده است.
دولت کنونی چین نیز قصد دارد به توسعه بخش شرقی چین توجه بیشتری کند؛ آن بخشی از چین که راه رسیدن به آن، استفاده از مرز دوغارون در خراسان رضوی و کشور افغانستان است. ایران می‌تواند از این فرصت استفاده کند و همکاری‌های خود را با چین افزایش دهد و بخشی از محصولات معدنی خود مانند سنگ‌آهن، مس و حتی زغال‌سنگ را صادر کند. رییس‌جمهور افغانستان هم بارها نظر مساعد خود را درباره توسعه این مسیر ارتباطی اعلام کرده است.
البته هنوز هم مشکلاتی بر سر ایجاد این خط ریلی وجود دارد. خطوط ریلی افغانستان در حال حاضر مشابه خطوط ریلی ایران و چین نیست. با این حال، وی ابراز امیدواری کرد که بخشی از این مشکلات حل شده و تعاملات تجاری ایران در بخش معدن به لطف همکاری با افغانستان افزایش یابد.
وی در پایان عنوان کرد که هر چند حمل محصولات از طریق خط ریلی هزینه بالاتری نسبت به حمل‌ونقل دریایی دارد، به دلیل برنامه‌ریزی چین برای توسعه معدنی بخش غربی کشورش، امکان دستیابی به چنین هدفی میسر است.
با به بهره‌برداری رسیدن مسیر ریلی شرق به غرب افغانستان ضمن آنکه ایران به شریک تجاری خوبی مانند چین دست پیدا می‌کند، درآمدهای افغانستان هم از محل‌های گمرکی و عوارض ریلی افزایش خواهد یافت و منجر به توسعه این کشور می‌شود.