هنوز بسیاری از افراد به خاطر دارند که در سالهای نهچندان دور، برای انجام کارهای بانکی حتی خدماتی همچون دریافتها و پرداختها، حضور در شعب بانکها الزامی بود، در غیر این صورت انجام امور بانکی غیرممکن به نظر میرسید.
اما در سالهای اخیر با ورود ابزارهای نوین بانکی به عرصه بانکداری کشور، انجام امور بانکی شکل تازهتری به خود گرفت و توسعه خدمات الکترونیکی و اطمینان تدریجی افراد به این ابزارها سبب شد، اغلب عملیات بانکی بهصورت غیرحضوری انجام شود که آمارها هم حکایتگر این اقبال ابزارهای الکترونیک بانکی است.
اما تاریخچه بانکداری الکترونیک در دنیا و تولد این نوع بانکداری در ایران به چه زمانی برمیگردد؟
تلگراف نخستین گام الکترونیکی شدن در جهان
زمان شروع پرداخت الکترونیکی در دنیا به سال ۱۹۱۸ میلادی برمیگردد، یعنی هنگامی که بانکهای فدرال رزرو امریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف میپرداختند. اینترنت در سال ۱۹۷۰ از سوی متخصصان دانشگاهی، به منظور اشتراک دریافتها، توسعه یافت و تا سال ۱۹۹۳ محبوبیت اینترنت برای عموم و بهویژه تاجرانی که امید به گسترش مشتریانشان داشتند، افزایش پیدا کرد. عواملی که بانکداران را به سمت اینترنت متوجه کرد عبارت بود از مواجهشدن با مبالغ هنگفت، مشتریان زیانده و رقابت بین غیربانکیها. در سال ۱۹۹۴ بانکها شروع به کاوش در اینترنت کردند تا بهعنوان یک سیستم تحویلداری پیشنهادی برای محصولات و خدماتشان از بانکداری اینترنتی استفاده کنند. این نوع بانک برای هر تراکنشی قیمت کمتری را از بانکهای شعبهدار پیشنهاد کرد. همچنین به دسترسی بازارهای جهانی و آسایش بیشتر مشتریان توجه بیشتری نشان داد. تا ژانویه ۱۹۹۵، فقط ۲۴ بانک بر روی شبکه اینترنت وجود داشت. اما به فاصله یکسال ۸۰۰ بانک به این تعداد افزوده شد، بهطوریکه کارشناسان بانکهای صنعتی تخمین زدند که بانکهای شمال امریکا تا سال ۲۰۰۰، حدود ۱۵۰۰ شبکه اینترنت تاسیس خواهند کرد.
تاریخچه دولت الکترونیک
دولت الکترونیک یکی از ضرورتهای جهان امروز است که بسیاری از کشورها به دنبال ایجاد آن در کشور خود هستند. دولت الکترونیک عبارت است از استفاده سازمانهای دولتی از فناوریهای جدید اطلاعاتی و ارتباطی به منظور ارائه و توزیع خدمات و اطلاعات به صورت بهنگام و شبانهروزی در کمترین زمان، با کمترین هزینه و بالاترین کیفیت به شهروندان، بخشهای تجاری و تولیدی و سایر مشتریان دولت، به گونهای که آنها از طریق سیستمهای کامپیوتر بتوانند با دولت ارتباط برقرار کنند و مشارکت بیشتری در اداره امور دولتی و فرآیندها و نهادهای مردمسالار داشته باشند. تلفن نخستین فناوری ارتباطی بود که در آغاز قرن ۲۰ سبب بهبود و تسریع روند فعالیتهای دولتی شد. زمانیکه بخشهای خصوصی در سال۱۹۹۰ به ارائه خدمات الکترونیک پرداختند دولت امریکا از این لحاظ بسیار عقبافتاده بود از اینرو توجه به این مسئله معطوف شد که ارائه خدمات به شهروندان به صورت الکترونیک بسیار سادهتر است.
تاریخچه بانکداری الکترونیک در ایران
سابقه فعالیتهای بانکداری الکترونیک در ایران به سال ۱۳۵۰ برمیگردد. در آن زمان بانک تهران با در اختیار گرفتن بین ۷ تا ۱۰ دستگاه خودپرداز در شعب خود نخستین تجربه پرداخت اتوماتیک پول را تنها در همان شعبه نصبشده بر عهده داشتند. اواخر دهه ۱۳۶۰ بانکهای کشور با توجه به کاربرد کامپیوتر شخصی و احساس نیاز به اتوماسیون عملیات بانکی به رایانهای کردن عملیات بانکی پرداختند. طرح جامع اتوماسیون بانکی پس از مطالعه و بررسیهای گوناگون در قالب پیشنهادی برای تحولی جامع در برنامهریزی فعالیتهای انفورماتیکی بانکها به مسئولان شبکه بانکی ارائه شد که با مصوبه مجمع عمومی بانکها در سال ۷۲ طرح جامع اتوماسیون سیستم بانکی شکل رسمی به خود گرفت. در همان سال بانک مرکزی، شرکت خدمات انفورماتیک را به عنوان سازمان اجرایی طرح جامع انفورماتیک سیستم بانکی تاسیس کرد.
در سالهای ۷۲ و ۷۳ جرقههای ایجاد سوییچ ملی به منظور بانکداری الکترونیک زده و در همان راستا شبکه ارتباطی بین بانک ملی و فروشگاههای شهروند ایجاد شد. در خرداد ۱۳۸۱ مجموعه مقررات حاکم بر مرکز شبکه تبادل اطلاعات بینبانکی موسوم به شتاب به تصویب رسید. به این شکل اداره شتاب بانک مرکزی در ۱۳۸۱/۴/۱ تاسیس شد و با هدف فراهم کردن زیرساخت بانکداری الکترونیک آغاز بهکار کرد. شتاب با ایجاد ارتباط بین دستگاههای خودپرداز ۳ بانک بهطور رسمی متولد شد (بانکهای کشاورزی، توسعه صادرات و صادرات ایران در نمونه آزمایشی نخست این طرح حضور داشتند و بانکهای خصوصی سامان و کارآفرین نیز درخواست کردند تا در آزمایشهای نخست شتاب حضور داشته باشند). درحال حاضر بیشتر بانکهای ایران بهطور مستقیم طرحهای بانکداری الکترونیکی خود را پیش برده و میبرند. بانک ملی با طرح سیبا، بانک تجارت با طرح (اسجیبی)، بانک صادرات با طرح سپهر، بانک رفاه با طرح جاری همراه، بانک کشاورزی باطرح مهر، بانک ملت با طرح جام و بانکهای خصوصی با طرح بانکداری ۲۴ساعته و بهصورت مجزا و منفرد، بانکداری الکترونیک را در حوزه زیر پوشش خود تجربه کرده و میکنند.
دولت الکترونیک در ایران
شورای عالی اداری تیر ۱۳۸۱ به پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامهریزی در راستای تحقق دولت الکترونیک یک مصوبه ۲۱مادهای را تصویب کرد که مهمترین اهداف این مصوبه را میتوان چنین برشمرد:
الف) دستیابی به اطلاعات دقیق و بهنگام در بخشهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی از طریق اتوماسیون فعالیتها
ب) تسریع در اجرای امور و بهبود کیفیت ارائه خدمت به مردم
ج) افزایش کیفیت تصمیمگیری در سطوح مختلف
د) ارائه خدمات غیرحضوری
ه) کاهش هزینهها، افزایش کارآیی و اثربخشی در بخشهای مختلف
و) ایجاد گردش سریع و صحیح اطلاعات بین دستگاههای اجرایی
این مصوبه در ۸ بخش اصلی تنظیم شده است که شامل اتوماسیون فعالیت اختصاصی، اتوماسیون فعالیتهای عمومی، فراگیر بودن بهرهگیری از شماره ملی و کدپستی، سازوکارهای هدایت و هماهنگی در اجرای مصوبه، آموزش کارکنان در زمینه فناوری اطلاعات، ایجاد امکانات و تسهیلات زیربنایی، فراهمکردن زیربنای حقوقی و محل اعتبار اجرای مصوبه است.
تکامل و توسعه دولت الکترونیک
تکامل و توسعه در دولت الکترونیک دارای چند مرحله است:
مرحله ظهور که شکلگیری نخست آن است که در آن زیرساختها، ابزارها و امکانات برای ارائه خدمات مشخص میشود ولی هنوز شهروندان نمیتوانند به شکل دوطرفه با آن ارتباط برقرار کنند. مرحله تعامل. دومین مرحله است که از طریق وب امکان برقراری ارتباط دوطرفه فراهم است اما هنوز محدودیتهایی وجود دارد و تعامل در سطح کارهای ابتدایی و ساده است مثل امکان ارسال نامه به یک سازمان خاص و امکان دستیابی شهروندان به پاسخ پرسشهای ساده از طریق پست الکترونیک. مرحله تراکنش یا اجرا. مرحله اجرا و پیادهسازی دولت الکترونیک است زیرا مشتریان میتوانند کارهای خود را به شیوهای به کل الکترونیکی در هر زمان از شبانهروز انجام دهند. اگرچه سطح تعامل بالاتر است اما هنوز هم ارتباط کامل دوطرفه بین دولت و مشتریان برقرار نیست و جریان اطلاعات اغلب یکطرفه است و جوابهایی که به سوالات مشتریان داده میشود اکثر آنها در گذشته با شیوههای منظم برنامهریزی شده است و به همین دلیل دادهها قابل پیشبینی هستند.
مرحله دگرگونی. بالاترین مرحله و تکامل دولت الکترونیک است، در این مرحله یک ارتباط هوشمند با مشتریان برقرار میشود و به طیف وسیعی از مشکلها، سوالها و نیازهای آنان پاسخ داده میشود که چنین نمونهای در حال حاضر بهندرت وجود دارد؛ در این مرحله تلاش بر این است که اطلاعات از حالت «سازمانمحوری» به حالت «مشتریمحوری» تغییر پیدا کند. در این مرحله دولت الکترونیک باعث تجدید ساختار و ترکیب یا حذف سازمانهای موجود میشود و سازمانهای مجازی جایگزین آنها میشوند. به هر حال با توجه به مشکلاتی که در کشور ما در راه ایجاد تامین خدمات به شهروندان به ویژه در شهرهای بزرگ وجود دارد دولت الکترونیک کمک میکند تا بسیاری از آنها حل شود و خود گام موثری در ایجاد شهر مجازی است که البته ایجاد دولت الکترونیک بهصورت صحیح نیازمند آموزش تمام شهروندان است که ابتدا باید با وسایل ارتباطی که با آن بیشتر آشنا هستند این امر رخ دهد.