نوزدهم اسفندماه سال 1401 بود که ایران و عربستان با میانجیگری چین، آشتی دیپلماتیک انجام دادند و توافق صلحی را در پکن به امضا رساندند. اکنون بعد از گذشت نزدیک به سه سال از امضای این توافق شاهد هستیم که مناسبات دو کشور روند مثبتی را طی میکند و اختلافات و تنشها بین طرفین نیز مدیریتشده است. در این راستا روز گذشته تهران، میزبان سومین نشست کمیته سهجانبه مشترک ایران، عربستان سعودی و چین بود. تشکیل کمیتههای مشترک سهجانبه یکی از مکانیسمهای عملی برای پیگیری و اجرای مفاد این توافق بوده است.
دور اول این نشست سال ۱۴۰۲ در پکن و دور دوم هم سال ۱۴۰۳ به میزبانی ریاض برگزار شد. نشستهایی که نشانمی دهد ایران و عربستان بر اساس نقشه راه چین گامهای جدی و معقولی را برای توسعه روابط دوجانبه و مدیریت مسائل منطقهای برداشتهاند. پیشتر و در روز دوشنبه کارشناسان و دیپلماتهای سه کشور جلسه مقدماتی این نشست را در تهران برگزار کردند.
جزئیات نشست
این نشست به ریاست مجید تخت روانچی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و با حضور هیات پادشاهی عربستان سعودی به ریاست ولید الخریجی، قائممقام وزیر امور خارجه پادشاهی عربستان سعودی و هیات چینی به ریاست میائو دیو، معاون وزیر امور خارجه جمهوری خلق چین برگزار شد. طرفهای ایرانی و سعودی بر تعهدشان در اجرای تمام مفاد توافقنامه پکن و تلاش مستمر برای تحکیم روابط همسایگی بین دو کشور از مسیر پایبندی به منشور سازمان ملل متحد، منشور سازمان همکاری اسلامی و قوانین بینالمللی از جمله احترام به حاکمیت، تمامیت سرزمینی، استقلال و امنیت طرفین تاکید کردند. جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی همچنین از استمرار نقش مثبت جمهوری خلق چین و اهمیت حمایت و پیگیری آن کشور در اجرای توافقنامه پکن استقبال کردند.
جمهوری خلق چین بر آمادگی خود برای استمرار حمایت و تشویق گامهای برداشته شده توسط جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی برای توسعه روابطشان در زمینههای مختلف تاکید کرد. هر سه کشور از پیشرفت مستمر در روابط ایرانی- سعودی و فرصتهای موجود برای ارتباط مستقیم میان دو کشور در تمام سطوح و بخشها استقبال نمودند و این تماسها و دیدارهای متقابل بین مقامات عالی دو کشور، به ویژه با توجه به تنشهای موجود و فزاینده در منطقه را که امنیت آن و جهان را تهدید میکند، حائز اهمیت دانستند. سه طرف همچنین از پیشرفت خدمات کنسولی بین دو کشور که زمینهساز اعزام آسان و امن بیش از ۸۵هزار زائر ایرانی به حج و بیش از ۲۱۰هزار ایرانی به عمره در سال ۲۰۲۵ شد، استقبال کردند.
ایران، عربستان و چین از پیشرفت گفتوگوها میان مراکز و افراد ایرانی و سعودی در زمینههای تحقیقاتی، آموزشی، رسانهای، فرهنگی و مطالعاتی استقبال و از تبادل هیات و مشارکت طرفین در رویدادهای مرتبط با زمینههای فوقالذکر ابراز رضایت کردند. ضمن اینکه سه کشور مشتاقانه به دنبال توسعه همکاری میان یکدیگر در زمینههای گوناگون از جمله در حوزههای متنوع اقتصادی و سیاسی هستند. سه طرف همچنین بر اهمیت گفتوگو و همکاری میان کشورهای منطقه با هدف ارتقای امنیت، ثبات، صلح و پیشرفت اقتصادی تاکید کردند. در پایان نیز طرفین خواستار توقف فوری تجاوزهای اسرائیل به فلسطین، لبنان و سوریه شدند و اقدام به تجاوز و نقض حاکمیت و تمامیت سرزمینی جمهوری اسلامی ایران را محکوم کردند. جمهوری اسلامی ایران نیز از مواضع آشکار پادشاهی عربستان سعودی و جمهوری خلق چین در زمان تجاوز فوقالذکر قدردانی کرد. همچنین تهران، ریاض و پکن بر حمایتشان از راهحل سیاسی فراگیر در یمن بر اساس اصول شناخته شده بینالمللی و تحت نظارت سازمان ملل متحد تاکید کردند.
آشتی دیپلماتیک
در اسفندماه سال ۱۴۰۱، توافقی بین جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین در پکن به امضا رسید، که بر اساس این توافق که به توافقنامه پکن معروف شده است روابط دیپلماتیک بین تهران و ریاض که از سال ۱۳۹۴ قطع شده بود، دوباره احیا شد و ایران و عربستان سعودی موافقت کردند سفارتهای خود را در پایتختهای یکدیگر بازگشایی کنند و روابط سیاسی و اقتصادی خود را بهبود بخشند. تهران و ریاض از فروردین ۱۴۰۰ پنج دور مذاکرات امنیتی غیر رسمی را برگزار کرده بودند؛ اما طلسم این مذاکرات که حدود ۱۰ماهی دچار رخوت شده بود، در اسفند ۱۴۰۱با پادرمیانی چین شکسته شد. این گفتوگوهای محرمانه در پکن که از ۱۵اسفند آغاز شد، ماحصل درخواست شی، رئیسجمهور چین از مرحوم ابراهیم رئیسی، رئیسجمهور کشورمان در جریان سفرش به چین بود. در آن مقطع قرار شد که هر ساله نشست کمیته سهجانبه مشترک ایران، عربستان سعودی و چین برگزار شود که دو دور آن طی سالهای گذشته و دور آخر نیز روز گذشته در تهران برگزار شد.
دو نشست در پکن و ریاض
اولین نشست آذر ماه سال ۱۴۰۲ در پکن برگزار شد. طی این نشست، وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، با روسای هیاتهای عربستان و ایران دیدار و گفتوگو کرد. این نشست به ریاست دنگ لی، معاون وزیر امور خارجه چین، به منظور پیگیری توافق پکن برگزار شد و ریاست هیات عربستان در این نشست را ولید بن عبدالکریم الخریجی، معاون وزیر امور خارجه عربستان، و ریاست هیات ایرانی را علی باقری کنی، معاون وزیر امور خارجه ایران، بر عهده داشتند. در این دیدار نتایج مثبت حاصل شده در روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران با توجه به توافقنامه پکن بین دو کشور تحت نظارت جمهوری خلق چین در ماه مارس گذشته بررسی شد. طرفهای سعودی و ایرانی نیز تعهد کامل خود را به اجرای توافقنامه پکن اعلام کردند.
در اواخر آبان ماه سال گذشته دومین نشست کمیته سهجانبه مشترک جمهوری اسلامی ایران، عربستان سعودی و چین به منظور پیگیری موافقتنامه پکن، در شهر ریاض برگزار شد. در این نشست که ریاست هیات ایران بر عهده مجید تخت روانچی بود، طرفهای ایرانی و عربستان سعودی بار دیگر بر تعهد خود به اجرای کامل موافقتنامه پکن و تلاش مستمر برای انسجام روابط همسایگی بین کشورهایشان از طریق التزام به منشور ملل متحد و اساسنامه سازمان همکاری اسلامی و حقوق بینالملل از جمله احترام به حاکمیت، استقلال و امنیت دولتها تاکید کردند.
علاوه بر این، عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران از نقش مثبت و مستمر چین و اهمیت حمایت و پیگیری آن کشور برای اجرای موافقتنامه پکن استقبال کردند. حضور چین در این نشستها جالب توجه است، زیرا این کمیتهها یک الگوی نوین دیپلماتیک در منطقه هستند. معمولا کمیتههای مشترک دوجانبه هستند، اما حضور چین به عنوان طرف سوم مورد اعتماد، باعث ایجاد یک چارچوب تضمینی شده است. این امر نشاندهنده تمایل طرفین برای ایجاد یک فرآیند پایدار و تحت نظارت یک قدرت بزرگ است که منافع بلندمدت در ثبات منطقه دارد.
توسعه گامبهگام روابط ایران و عربستان
در ۱۰ مارس ۲۰۲۳، ایران و عربستان سعودی برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک پس از یک دوره ۶ساله توافق کردند. توافقی که با میانجیگری چین انجام شد و تکرار قوی این واقعیت بود که نفوذ پکن در خاورمیانه در سالهای اخیر به طور قابلتوجهی افزایش یافته است. در سومین دور از این نشستهای منظم، تهران و ریاض در باغ ملی مجددا بر نقشه راه روابط تاکید کردند. محورهای کلیدی این نشست سهجانبه معطوف به تحسین پیشرفت روابط ایران و عربستان سعودی و تاکید بر نقش چین، تاکید بر توسعه همکاریهای اقتصادی و سیاسی، حمایت از گفتوگوی منطقهای، توقف فوری حملات اسرائیل به فلسطین، لبنان و سوریه، محکومیت نقض حاکمیت ملی ایران و حمایت از یک راهحل سیاسی جامع در یمن تحت نظارت سازمان ملل بود. چین طی دو دهه گذشته از یک قدرت منطقهای در شرق آسیا به بازیگری جهانی تبدیل شده که برای تداوم رشد اقتصادی خود نیازمند امنیت انرژی، ثبات مسیرهای تجارت و دسترسی به بازارهای نوظهور است. خلیج فارس، منطقهای که بیش از ۴۰ درصد نفت وارداتی چین را تامین میکند، در این میان نقش تعیینکنندهای دارد.
بر این اساس چین تلاش کرده روابط با هر دو سوی خلیج فارس و در راس آنها ایران و عربستان سعودی را مدنظر قرار دهد. جایگاه ایران به عنوان قدرتی ژئوپلیتیک، ضدهژمون و خارج از ساختارهای امنیتی غرب، برای چین جذابیت راهبردی ایجاد کرده است. به موازات این مساله، کشورهای GCC بهویژه عربستان سعودی، امارات و قطر، برای چین شریکی کاملا اقتصادی محسوب میشوند. چین مهمترین مشتری نفتی این کشورهاست و پروژههای بزرگ سرمایهگذاری و فناوری، از زیرساخت گرفته تا انرژیهای تجدیدپذیر، این روابط را تقویت کرده است. به همین دلیل، پکن تلاش میکند دو نوع رابطه کاملا متفاوت را همزمان حفظ کند: روابط سیاسی عمیق با ایران و روابط اقتصادی گسترده با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس. این دو ستون، بنیان رویکرد چین در منطقه را تشکیل میدهد.
در این میان آنچه راهبرد چین را با موفقیت همراه کرده این واقعیت است که چین برخلاف آمریکا که آشکارا از یک محور منطقهای حمایت میکند، تلاش دارد بیطرفی فعالی داشته باشد. این بیطرفی نه انفعالی است و نه بیهزینه؛ بلکه شامل مدیریت پیچیده ذهنیتهای متفاوت میان ایران و کشورهای GCC است. هدف اصلی پکن در این چارچوب چند محور اساسی است: اطمینان از اینکه هیچیک از دو طرف، چین را در جبهه مقابل تصور نکند، جلوگیری از کشیده شدن به رقابتهای امنیتی منطقه، حفظ فضا برای همکاری اقتصادی با GCC و روابط سیاسی با ایران./ دنیای اقتصاد