سیستم کنونی تأمین آرد و نان، که با قیمت‌گذاری دستوری و یارانه‌های کلان اداره می‌شود، نه تنها به ثبات قیمت و کیفیت منجر نشده، بلکه چرخه‌ای از زیان تولیدکنندگان، هدررفت منابع ملی، کاهش کیفیت گندم و نان، و حتی قاچاق را به وجود آورده است.
بخش عمده‌ای از قیمت تمام‌شده نان را آرد تشکیل میدهد، اما قیمت‌گذاری دستوری این کالای اساسی، مشکلات متعددی را در تمام زنجیره تولید ایجاد کرده است. به گفته تولیدکنندگان آرد، این نظام ناکارآمد موجب عدم سودآوری شده و دو نرخی بودن قیمت آرد، دلیل اصلی نوسان گسترده قیمت نان (از کیلویی ۱۲ تا ۶۰ هزار تومان) است. کارشناسان تأکید می‌کنند که سیستم فعلی، یک سیستم معیوب است که نه تنها به سفره مردم کمک نکرده، بلکه به هدررفت منابع و کاهش کیفیت محصولات انجامیده است.
یارانه ۳۰۰ هزار میلیاردی
با کارایی ناچیز
در همین راستا رئیس انجمن آردسازان ایران، در گفتوگو با "روزنامه ایران" عنوان کرد: «در حال حاضر قیمت آرد از فرآیند دستوری خارج شده است زیرا اصطلاح «دستوری» به اقداماتی گفته می‌شود که بر اساس آن تمام عوامل و فاکتورهای تأمین و تولید در دست تولید کننده قرار دارد و در نهایت دولت از طریق سازمان حمایت دخالت کرده و قیمت دستوری ابلاغ می‌شود. اما آردی که در حال حاضر برای نانوایی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، یارانه قابل توجهی برای آن در نظر گرفته شده به طوری که اگر قیمت گندم را 22500 تومان در نظر بگیریم دولت آن را با قیمت 900 تومان توزیع میکند. به این معنا که تقریباً 4 درصد قیمت واقعی است.»
وی با اشاره به شکاف نجومی قیمت داخلی و جهانی آرد افزود: «میانگین قیمت آرد در دنیا ۴۰۰ دلار به ازای هر تن است، در حالی که این رقم در ایران تنها ۱۲ دلار است. دولت سالانه حدود ۳۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت میکند، اما با تزریق این پول به زنجیره تولید به جای پرداخت مستقیم به مصرف‌کننده نهایی، زمینه حیف و میل آن فراهم می‌شود.»
آسیب‌های خرید تضمینی گندم
و ایجاد انحصار
وی به مشکلات خرید گندم اشاره کرد و گفت: «در فرآیند خرید تضمینی گندم به دلیل عدم تأمین منابع معمولاً بدهکاری سنگینی به کشاورزان تحمیل می شود و گاهاً پول کشاورز با ۵ تا ۶ ماه تأخیر پرداخت می‌شود. از سوی دیگر این خرید بدون در نظر گرفتن کیفیت صورت می‌گیرد به طوری که گندم با کیفیت پایین و گندم با کیفیت بالا با یک نرخ واحد خریداری می‌شود که این امر انگیزه کشاورز برای تولید گندم با کیفیت را از بین می‌برد. ایجاد انحصار در خرید و فروش گندم باعث کاهش کیفیت آن شده و علاوه بر آن بخش زراعت کشور نیز با آسیب جدی مواجه شده است.»
سید محمدرضا مرتضوی اظهار کرد: «با رسیدگی سازمان حمایت از مصرف‌کننده، زیان کارخانجات آرد در سال‌های 1402 و 1403 مشخص شده و بابت آن مبلغی را قرار است به کارخانه‌داران پرداخت کنند اما این مبلغ هنوز پرداخت نشده است. از همین رو تا زمانی که زیان پرداخت نشود، کارخانهها قادر به سرمایه‌گذاری مجدد نیستند.»
قاچاق سودآور
به دلیل شکاف قیمتی
رئیس انجمن آردسازان ایران، تفاوت قیمت آرد دولتی (کیلویی ۱۰۰۰ تومان) و آزاد (کیلویی ۳۰,۰۰۰ تومان) را عامل اصلی قاچاق خواند و تصریح کرد: «این اختلاف قیمت، سودی ۳۰۰۰ درصدی برای قاچاق ایجاد میکند که نشان از یک اختلال ساختاری جدی در سیستم دارد.»
مرتضوی عنوان کرد: «به نظر من در حال حاضر سفره‌های مردم بسیار مورد تهدید قرار گرفته و اگر دولت این یارانه ۳۰۰ هزار میلیاردی را به مصرف‌کننده نهایی و دهک‌‌های کم درآمد جامعه پرداخت کند، نه تنها هدررفت نان کاهش پیدا میکند بلکه کیفیت این محصول نیز بهتر خواهد شد.»
مرتضوی به دوره کوتاه آزادسازی اشاره کرد که در آن خرید گندم به طور مستقیم توسط کارخانهها از کشاورزان انجام می‌شد: «نتیجه این اقدام، کاهش ۲ میلیون تنی مصرف گندم، بهبود کیفیت گندم و آرد، رقابتی شدن قیمت‌ها، سودآوری کارخانهها و سرمایه‌گذاری برای ارتقای تکنولوژی بود. پرداخت مستقیم یارانه به مصرف‌کننده نهایی می‌تواند این موفقیت را تکرار کند.»
مرتضوی گفت: «در حال حاضر خلأ‌های متعددی در حوزه آرد و نان وجود دارد به طوری که قیمت نان در سطح شهر از کیلویی ۱۲ هزار تومان تا ۶۰ هزار تومان در نوسان است، در حالی که همه نانواها آرد یکسان دریافت می‌کنند. این نشان دهنده این است که سیستم کنونی کارایی ندارد.»
تضاد کیفیت از دید نانوایان
در مقابل، یک نانوای آزادپز در گفتوگو با روزنامه ایران، کیفیت آرد یارانه‌ای را بسیار پایین توصیف کرد: «ما به دلیل پایین بودن کیفیت آرد دولتی، مجبور شدیم نانوایی خود را به آزادپز تغییر دهیم. اکنون آرد را کیلویی ۳۵ هزار تومان خریداری می‌کنیم، اما از کیفیت آن بسیار راضی هستیم. وقتی آرد به صورت آزاد فروخته می‌شود، کیفیت آن به طور محسوسی بهتر است.»
وی افزود: در حال حاضر آردی که ما خریداری می‌کنیم آرد شهر گلستان است که هر کیسه 40 کیلویی آن یک میلیون و 400 هزار تومان با هزینه حمل‌و‌نقل تمام می‌شود. یعنی هر کیلوی آن 35 هزار تومان است. با وجود اینکه قیمت بالایی دارد اما از کیفیت آن بسیار راضی هستیم. تجربه ما نشان داده زمانی که آرد به صورت آزاد در بازار به فروش می‌رسد با کیفیت بهتری عرضه می‌شود.
ثبات قیمت آرد
با وجود افزایش هزینهها
علاوه بر آن رئیس کانون انجمن‌‌های صنفی صنایع آرد ایران، در گفت‌و‌گویی با خبرنگار روزنامه ایران عنوان کرد: «برخی از نانوایان کشور برای پخت چهار نان سنتی ایران(بربری، تافتون، سنگک و لواش) از دولت آرد یارانه‌ای با قیمت کیلویی 900 تومان دریافت می‌کنند. در واقع دولت گندم مورد نیاز برای تولید این آرد را با قیمت کیلویی ۹۰۰ تومان در اختیار کارخانه‌‌های آرد قرار میدهد و سازمان حمایت قیمت آرد را بر اساس همین نرخ محاسبه میکند.»
حسین یزدجردی در پاسخ به این پرسش که آیا در این قیمت‌گذاری دستوری، سود کارخانهها نیز پوشش داده می‌شود یا خیر؛ گفت: «با وجود افزایش هزینه‌های تمام شده قیمت آرد از سال 1393 تا کنون به روز‌رسانی نشده است که این موضوع موجب شده سودآوری برای تولیدکنندگان این حوزه در پایین‌ترین سطح خود قرار گیرد. از همین رو دولت به منظور جبران هزینه‌های تولیدکنندگان آرد معمولاً هر سال با محاسبه ما بهالتفاوت هزینهها، مبلغی را به کارخانه‌داران پرداخت میکند، اما این پرداخت‌ها با تأخیر صورت می‌گیرد به طوری که ما بهالتفاوت سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ هنوز پرداخت نشده است.»
کیفیت یکسان آرد یارانه‌ای و آزاد
یزدجردی در خصوص تفاوت کیفیت آرد نان‌های یارانه‌ای و آزاد اظهار کرد: «هیچ تفاوتی در کیفیت آرد این دو بخش وجود ندارد. هر دو از نظر درصد استخراج یکسان هستند به طوری که آرد تافتون و لواش (چه یارانه‌ای و چه آزاد) از آرد با درصد استخراج ۸۵ درصد تولید می‌شود و یا برای نان بربری از گندم 82 درصد آرد تهیه می‌شود که در اختیار آنها قرار می‌گیرد. برای تولید کننده آرد تفاوتی ندارد که این آرد را نانوایان آزادپز استفاده خواهند کرد و یا نانوایان دولتی. به همین دلیل کیفیت یکسانی بر اساس استانداردها برای آنها در نظر گرفته می‌شود.»
نظام ناکارآمدی که نیاز به اصلاح دارد
گرچه در روزها و هفته‌های اخیر بخش بزرگی از فضای رسانه‌ای کشور پیرامون کمبود آب و بارش‌ها شکل گرفته، اما این گزارش تصویر روشنی از یک سیستم ناکارآمد و پرهزینه در حوزه‌ای را نشان میدهد که به طور مستقیم با عامه مردم در ارتباط است.
نظام فعلی تثبیت قیمت نان با قیمت‌گذاری دستوری آرد، به یک دور باطل تبدیل شده است: چنانکه یارانه ۳۰۰ هزار میلیاردی به جای هدفمندسازی، در چرخه تولید گم شده و حتی به کالایی برای قاچاق تبدیل می‌شود، خرید گندم بدون توجه به کیفیت و انحصار در توزیع، به کاهش مستمر کیفیت گندم، آرد و در نهایت نان منجر شده و کارخانه‌داران آرد با زیان مواجهند و کشاورزان انگیزه خود برای تولید باکیفیت را از دست داده‌اند. نتیجه این چرخه معیوب، نوسان شدید قیمت نان در بازار و سردرگمی مصرف‌کننده است.