درحالي كه طبق اعلام رياست مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي، ذخاير برخي سدها در استان‌هاي تهران، آذربايجان غربي، آذربايجان‌شرقي، خراسان‌شمالي، خراسان جنوبي، خراسان‌رضوي و مركزي تك‌رقمي شده، گزارش وزارت نيرو هم نشان مي‌دهد كه سدهاي فريمان، كريت، دوستي، بار و طرق از حوضه فلات مركزي و شرقي، سدهاي بارزو، ووشمگير، دانشمند، لار و آلاك از حوضه اترك و شمالي، سدهاي رودبال، تنگاب و استقلال از حوضه زهره و جنوبي، سدهاي عباس‌آبادليكه و بانه از حوضه كرخه و غرب، سد قوري‌چاي از حوضه ارس و سدهاي آي‌دوغموش، سفيدرود و سنگه‌سياه از حوضه سفيدرود، 19 سد كشور هستند كه در آستانه خشك شدن كامل قرار گرفته‌اند.
علاوه بر اين، ميزان ورودي آب به باقي سدها در مقايسه با مدت مشابه سال‌هاي قبل هم كاهش يافته چنان‌كه گزارش وزارت نيرو درباره ورودي، خروجي و ميزان پرشدگي سدهاي مهم كشور تا 13 آبان امسال نشان مي‌دهد كه ميزان ورودي به سدهاي كشور در فاصله اول مهر پارسال تا 13 آبان امسال 1.35 ميليارد مترمكعب (پارسال در همين زمان 2.19 ميليارد مترمكعب) است كه نسبت به ميزان ورودي مدت مشابه پارسال 39درصد كاهش دارد و همچنين حجم آب موجود در مخازن سدها تا 13 آبان امسال 17.21 ميليارد مترمكعب (پارسال در همين زمان 22.92 ميليارد مترمكعب) است كه اين عدد حاكي از 33 درصد پرشدگي ذخاير سدهاست و نسبت به زمان مشابه پارسال كاهش 25درصدي را نشان مي‌دهد.
اين‌طور كه مسوولان وزارت نيرو مي‌گويند، خشكسالي و كم بارشي تهران در 60 سال اخير و خشكسالي كشور در 50 سال اخير بي‌سابقه بوده است. طبق اعلام مسوولان وزارت نيرو و سازمان هواشناسي كشور، تهران در فاصله ابتداي مهر ۱۴۰۳ تا پايان شهريور ۱۴۰۴ فقط ۱۵۶ ميلي‌متر بارندگي داشته كه اين ميزان بارش، نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن ۳۱درصد و نسبت به ميانگين بلندمدت ۴۲درصد كاهش داشته و با اين ميزان بارش، ركورد كمترين ميزان بارندگي در پايتخت طي يك قرن اخير شكسته شده است. حالا كاهش فشار آب در تهران قرار است راهكاري اضطراري براي شرايط پيش رو باشد؛ راهكاري كه البته بايد زودتر از اينها به اجرا درمي‌آمد تا هدردهي آب براي مصارف اسراف‌گونه‌اي همچون شست‌و‌شوي ماشين و پياده‌روها و ديوار ساختمان‌ها با آب تصفيه شده يا ذخاير زيرزميني را به حداقل برساند. البته قطع چند ساعته آب در شهر تهران، از هفته‌هاي پاياني پارسال، در برخي مناطق پايتخت بدون اطلاع‌رساني و به صورت چراغ خاموش شروع شد و آبفاي پايتخت، ضمن تاكيد بر اينكه كاهش فشار آب از اين پس يك اتفاق دايمي در تهران خواهد بود، به ساكنان پايتخت توصيه كرد كه در صورت سكونت در طبقات سوم به بالاي آپارتمان‌ها، از مخزن و پمپ استفاده كنند.
همزمان با اين توصيه، معاون بهره‌برداري و توسعه شركت آبفاي تهران، در گفت‌وگويي كه با خبرگزاري مهر داشت، احتمال جيره‌بندي آب به دليل شرايط بسيار دشوار و نبود نزولات آسماني و همكاري نكردن مردم در رعايت الگوي مصرف را پررنگ دانست و در توضيح شرايطي كه الزام به جيره‌بندي آب در سال 1404 را تقويت مي‌كند، گفت كه بارندگي سال 1403 نسبت به سال‌هاي نرمال ۴۶درصد و نسبت به سال 1402، حدود ۲۵درصد كاهش داشته درحالي كه ذخاير سدهاي پنجگانه تهران هم به 6درصد كاهش يافته و چاره‌اي جز كنترل فشار آب نيست و شرايط به گونه‌اي شده كه براي ساكنان طبقه سوم به بالاي آپارتمان‌ها، كاهش فشار آب كاملا محسوس خواهد بود. به دنبال اين توضيحات، شركت آبفاي تهران، افزايش فشار آب در پايتخت را به صرفه‌جويي و كاهش 20درصدي مصرف آب در تهران مشروط كرد ولي بعد از همين شرط‌گذاري بود كه فقط در يكي از روزهاي اسفند ماه، ميزان مصرف آب در پايتخت، 20درصد رشد داشت و اين رشد مصرف درحالي بود كه همزمان، شركت آبفاي استان تهران، هشدار داد كه «بارندگي در شهر تهران نسبت به بلندمدت كاهش 45درصدي داشته و در تابستان 1404، شرايط تامين آب شرب براي پايتخت بسيار دشوارتر خواهد شد .»
زمزمه جيره‌بندي آب در پايتخت، نيمه بهار امسال شكل جدي‌تري به خود گرفت آن‌هم وقتي پيامكي از طرف شركت آب و فاضلاب استان تهران براي ساكنان پايتخت ارسال شد و مضمون آن، خريد پمپ و منبع با حجمي معادل 75 ليتر آب به ازاي هر نفر از ساكنان ساختمان‌هاي بيش از دو طبقه بود.
مرداد امسال استاندار تهران با ابراز نگراني از اينكه در سطح شهر تهران، بيشترين مشكل را در حوزه كم‌آبي داريم، علاوه بر اينكه مصرف خانگي در پايتخت را بسيار بيشتر از مصرف ادارات و دستگاه‌هاي دولتي مستقر در تهران دانست، هشدار داد كه سرانه مجاز شهروندان در استان تهران كه در حال حاضر به پرتراكم‌ترين استان كشور تبديل شده، بايد 130 ليتر در شبانه‌روز باشد درحالي كه طبق بررسي‌هاي شركت آب و فاضلاب استان تهران، فقط ۳۱ درصد جمعيت استان، زير الگوي مصرف هستند، اما 7درصد، بد مصرف و بيش از چند برابر الگوي مجاز و ۶۳درصد هم تا دو برابر الگوي مصرف، آب استفاده مي‌كنند و به همين سبب، در مجموع ميانگين سرانه مصرف آب در تهران ۲۰۰ ليتر، يعني ۷۰ ليتر بيشتر از حد مجاز است.
استاندار به دنبال گلايه از بدمصرفي 70 درصد ساكنان استان تهران، در توضيح رويه مصرف آب در پايتخت گفت: «مصرف آب در بخش خانگي ۸۴درصد است كه 4درصد شرب، ۳۰درصد استحمام، ۳۰درصد شست‌و‌شوي ظروف و 40درصد، ساير موارد است. عمده پرت آب، در همين ساير موارد و شامل شست‌و‌شوي حياط، خودرو و آبياري باغچه‌هاست كه اگر بتوانيم 20درصد از اين ۴۰درصد پرت آب را صرفه‌جويي كنيم، بسيار مهم است.»
از نيمه تابستان امسال، كاهش فشار آب در برخي مناطق پايتخت، آن‌هم بدون اطلاع‌رساني آغاز شد چنان‌كه در منطقه 4 تهران در شمال شرقي پايتخت، قطع آب از يك يا دو ساعت پيش از نيمه شب تا حوالي اذان صبح و ساعت 6 بامداد ادامه داشت كه البته استاندار تهران اين وضع را «تعديل فشار آب» مي‌داند و مرداد امسال تاكيد داشت كه «قطع آب در پايتخت اتفاق نيفتاده، بلكه فشار آب در شرايط نرمال ۲ است كه در برخي ساعات شبانه‌روز و به دليل شرايط و ضرورت اين فشار به 9 دهم و ۸ دهم كاهش يافته تا از اين طريق، در مصرف آب، صرفه‌جويي شود.»
ولي با اين حال، شهرونداني كه با قطع جريان آب در ساعات شامگاهي تا بامداد روز بعد مواجه بودند، اين ابهام را مطرح مي‌كردند كه قطع يا تعديل فشار آب در ساعات خواب پايتخت، چه تاثيري در مديريت مصرف دارد و بيشتر هم بابت بي‌خبري از قطع آب گلايه داشتند ولي ديروز، سخنگوي صنعت آب در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا گفت كه كاهش فشار آب در فاصله نيمه شب تا بامداد، به منظور كاهش نشت شهري و امكاني براي آبگيري مخازن شهري است و همين محدوديت هم، از اين پس به صورت برنامه‌ريزي شده و با اطلاع‌رساني قبلي انجام خواهد شد.
سخنگوي صنعت آب كه پيش‌تر از اين درباره «تنش آبي در 50 شهر و ۲۴ استان كشور» و بالاترين تنش در استان‌هاي تهران، البرز و شهرهاي اصفهان، اراك، ساوه، تبريز، بانه و بندرعباس و كاهش 50 تا 90درصدي بارندگي در استان‌هاي سيستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان ابراز نگراني كرده بود، در توضيح وضع نشت آب از خطوط لوله‌ها هم گفته بود: «شهر تهران حدود ۸۰۰ متر ارتفاع دارد، براي هر ۳۰ متر ارتفاع، يك فشارشكن در طول شبكه مي‌گذارند تا خطوط لوله ناشي از فشار آب دچار آسيب نشود. ۲۱ هزار كيلومتر طول لوله‌هاي تهران است كه اگر كاهش فشار داده نشود، ۸۰ ميليون مترمكعب در سال نشت آب خواهيم داشت. در شرايط فعلي، به منظور توزيع عادلانه آب، افت فشار بيشتري در شبكه ايجاد شده تا مديريت شبكه آب تهران به مقياس محلات برسد.»
سخنگوي صنعت آب، ديروز گفت كه مديريت فشار آب در سطح تهران با دقت بيشتر نسبت به گذشته انجام مي‌شود و در شرايط اضطراري و در صورتي كه شيوه مديريت فشار آب و مديريت مصرف به كاهش 10درصدي مصرف منجر نشود، توزيع عادلانه آب در دستور كار قرار خواهد گرفت ولي حتما براي اين شيوه هم اطلاع‌رساني قبلي خواهد شد .
عقب‌گرد به 10 سال قبل
ارديبهشت سال 1394 مدير وقت مصرف شركت آب و فاضلاب استان تهران به ساكنان توصيه كرد كه ساختمان‌هاي داراي بيش از چهار طبقه يا بيشتر از 10 واحد، پمپ آب نصب كنند، چون براي شركت آب و فاضلاب امكان‌پذير نيست كه در ساختمان‌هاي بيش از 4 طبقه يا بيش از 10 واحد، آب را با يك فشار يكسان تامين كند.
تاكيد اين مدير وقت در شركت آب و فاضلاب استان تهران اين بود كه طبق قوانين، ساختمان‌هايي كه بيش از چهار طبقه يا بيشتر هستند، الزاما بايد پمپ آب داشته باشند و علاوه بر اينكه پمپ بايد بعد از كنتور آب قرار بگيرد، مخزن پمپ بايد به صورت دوره‌اي بازبيني شود، چون در صورت بي‌توجهي به نگهداري دوره‌اي از مخزن و پمپ، احتمال ايجاد جلبك و رسوب در مخزن و همچنين آلودگي آب وجود خواهد داشت.
حالا بعد از 10 سال به خانه اول برگشته‌ايم درحالي كه وضع، از مناسب بودن فشار آب براي طبقات بالاتر از طبقات دوم ساختمان‌ها گذشته و بحث تمام شدن ذخاير آبي پايتخت مطرح است. حالا توصيه آبفا به نصب پمپ و مخزن، معناي ديگري دارد و مسوولان آبفاي استان تهران اين‌بار مي‌گويند شهروندان پمپ نصب كنند تا دچار محدوديت‌هاي ناشي از افت فشار نشوند. تير ماه امسال، اين توصيه در قالب يك اطلاعيه رسمي منتشر شد و شركت آب و فاضلاب استان تهران در اين اطلاعيه خطاب به ساكنان استان تهران گفت: «خشكسالي‌هاي پنج سال اخير و كاهش بارش‌هاي استان تهران در سال آبي جاري كه در ۶۰ سال اخير بي‌سابقه بوده، به شدت منابع آبي تهران را تحت‌تاثير قرار داده به‌گونه‌اي كه هم‌اكنون ذخاير موجود در سدهاي تامين‌كننده آب تهران در پايين‌ترين وضعيت خود در يك قرن اخير قرار دارد.با تداوم شرايط اقليمي در ماه‌هاي گرم پيش رو كه به‌طور طبيعي ماه‌هاي خشك و كم‌بارش محسوب مي‌شوند، امكان بهره‌برداري مستمر از منابع آبي سدهاي تهران به كمترين ميزان ممكن خواهد رسيد.شركت آبفاي استان تهران يكي از راه‌هاي برون‌رفت از شرايط موجود را اعمال مديريت فشار شبكه براي توزيع همگن و عادلانه آب مي‌داند. براي جبران محدوديت‌هاي ناشي از افت فشار، به مشتركاني كه فاقد مخزن و پمپ و در مجتمع‌هاي مسكوني چند طبقه ساكن هستند، توصيه مي‌شود نسبت به نصب مخزن و بعد از آن پمپ در طبقه همكف يا طبقات زيرزمين اقدام كنند.»
چرا به وضع امروز رسيديم؟
روز يكشنبه، رييس دانشكده مهندسي عمران، آب و محيط‌زيست دانشگاه شهيد عباسپور در يك نشست خبري علاوه بر آنكه كاهش متوسط بارش سالانه ايران از 240 ميلي‌متر به 180 ميلي‌متر و افت 25درصدي بارش تا پايان قرن 21 در ايران را عامل مهمي در ازدست رفتن بخش بزرگي از منابع آبي كشور دانست، مساله آب را «بحراني ملي» براي كشور اعلام كرد.
اين استاد دانشگاه ضمن اشاره به اينكه ايران با قرن خشكي روبه‌رو است، افزود كه هدردهي منابع آبي كشور در ايجاد اين بحران بي‌تاثير نبوده و گفت: «در ابتداي قرن بيست‌ويكم ميزان نزولات جوي كشور حدود ۴۰۰ ميليارد مترمكعب بود كه با روند فعلي رو به كاهش است آن‌هم درحالي كه مصرف آب شهري و صنعتي كشور حدود ۱۰ تا ۱۲ ميليارد مترمكعب و مصرف بخش كشاورزي حدود ۸۰ تا ۹۰ ميليارد مترمكعب است و بخش قابل‌توجهي از منابع آبي كشور به دليل شرايط اقليمي از بين مي‌رود. ايران سه نوع اقليم تر، نيمه‌خشك و خشك دارد. در اقليم تر حدود ۳۰ درصد، در نيمه‌خشك ۶۰ درصد و در اقليم خشك تا ۹۰درصد تبخير رخ مي‌دهد. از آنجا كه دوسوم كشور در مناطق خشك و نيمه‌خشك قرار دارد، حدود ۷۰درصد از ۴۰۰ ميليارد مترمكعب نزولات جوي تبخير مي‌شود به اين معنا كه سالانه حدود ۲۸۰ ميليارد مترمكعب آب از دست مي‌رود.
اين حجم از اتلاف آب، ناشي از نبود برنامه‌ريزي اصولي است. خطاي ديگري كه در كشور انجام مي‌دهيم، استفاده نادرست از منابع آب زيرزميني است، به‌طوري كه با حفر صدها چاه مجاز و غيرمجاز، آب را از سفره‌هاي زيرزميني به سطح مي‌آوريم و درنهايت باعث تبخير آن مي‌شويم.
متاسفانه هدررفت آب به دليل استفاده از لوله‌هاي نامناسب در شبكه‌هاي آبرساني در ايران، از بالاترين نرخ‌هاي جهان است. بيش از ۴۰درصد آب در برخي استان‌هاي كشور پيش از رسيدن به مصرف‌كننده از شبكه نشت مي‌كند چنان‌كه در پايتخت نيز حداقل ۲۵ تا ۲۶درصد از آب، عمدتا به صورت نشت از لوله‌ها هدر مي‌رود در حالي كه اين عدد در جهان به دليل استفاده از لوله‌هايي با جنس مناسب و مقاوم، كمتر از 4درصد است. در كشور هزاران چاه مجاز و غيرمجاز وجود دارد و چه بسا تعداد چاه‌هاي غيرمجاز از چاه‌هاي مجاز نيز بيشتر باشد.
اين چاه‌ها باعث مي‌شوند منابع آب زيرزميني به سطح زمين بيايند و با روش‌هاي نادرست كشاورزي تبخير شوند علاوه بر اينكه حفر بي‌رويه چاه‌ها به خشك شدن رودخانه‌ها دامن زده، چون هر جا تعداد چاه‌ها افزايش يافته، به مرور جريان‌هاي سطحي و رودخانه‌هاي مجاور كاهش يافته و درنهايت خشك شده كه خود معضل بزرگي براي كشور است.واحد سنجش آب در كشور ما نبايد ليتر باشد، بلكه بايد قطره باشد، زيرا هر قطره آب براي ايران ارزشمند است. اگر شيري در خانه چكه مي‌كند، بايد حتي كودكان ما نسبت به آن حساس باشند.»
يكي ديگر از كارشناسان حاضر در اين نشست خبري، مدير گروه مهندسي آب، فاضلاب و محيط‌زيست دانشگاه شهيد عباسپور بود كه ضمن هشدار به خالي شدن فلات مركزي كشور از سكنه در صورت تداوم بي‌آبي و خشكسالي در ادامه هشدارهايش افزود: «بحث آب، چالشي استراتژيك و حياتي براي آينده كشور است و بحران آب، يكي از ابرچالش‌هاي كشور محسوب مي‌شود. نتايج يكي از پژوهش‌هايي كه در دانشگاه و درباره ارتباط ميان افت سطح آب‌هاي زيرزميني، نشست زمين، شوري آب و نرخ مهاجرت در استان فارس انجام داديم، نشان داد كه بسياري از روستاهايي كه نرخ مهاجرت در آنها بالا بوده، مستقيما با افت سطح آب زيرزميني و شور شدن منابع آبي مرتبط بوده‌اند و اين موضوع منجر به گسترش حاشيه‌نشيني در شهرهاي بزرگ مي‌شود.»/ اعتماد