با وجود تاکید دولت چهاردهم بر دیپلماسی آب و رایزنی‌های مکرر با همسایگان به‌ویژه افغانستان، مساله حق‌آبه رودخانه‌های مرزی به‌خصوص هیرمند و هریرود همچنان یکی از چالش‌های حل‌نشده روابط ایران با این همسایه شرقی به شمار می‌رود. درحالی‌که ایران از تشکیل کمیته‌های فنی و گفت‌وگوهای مستمر خبر می‌دهد، هنوز نشانی از گشایش واقعی در این پرونده دیده نمی‌شود.
«دنیای‌اقتصاد» در گزارشی با بررسی حق‌آبه‌های مرزی، نظرات کارشناسان مسائل افغانستان درباره الزامات دیپلماسی آب و تامین حق‌آبه از حکومت طالبان را بررسی کرد.
حق‌آبه هیرمند یکی از موضوعاتی است که همچنان مساله‌ای مهم بین تهران و حاکمان کابل به شمار می‌رود. با رفتن حاکمان قبلی و به قدرت رسیدن طالبان هنوز که هنوز است، حق‌آبه هیرمند از چالش‌های اصلی ایران و همسایه شرقی‌اش به شمار می‌رود. به‌رغم تاکید وزارت خارجه دولت چهاردهم بر مولفه محوری دیپلماسی آب و تماس‌ها و رفت‌وآمدهای منظم با حکومت طالبان، اما در واقعیت اتفاقی در حق‌آبه ایران روی نداده است. این مساله ریشه‌ای تاریخی دارد و معاهده آب رود هیرمند بین ایران و افغانستان در سال ۱۳۵۱ به امضا رسید. درواقع این پیمان، یکی از پیمان‌های مهم منطقه‌ای در حوزه تقسیم منابع آب مشترک است. این توافق‌نامه در تاریخ ۲۲ اسفند ۱۳۵۱خورشیدی (۱۳مارس ۱۹۷۳) میان دولت‌های وقت ایران و دولت افغانستان به امضا رسید.
ایران علاوه بر افغانستان، با چند کشور دیگر نیز در زمینه دیپلماسی آب و حق‌آبه چالش‌ها و مسائل حل‌نشده‌ای دارد. این اختلاف‌ها بیشتر مربوط به رودخانه‌ها و منابع آبی مشترک است که از مرزهای ایران عبور می‌کنند. از جمله با ترکیه، عراق، ترکمنستان و پاکستان. اما بیشترین تنش سیاسی و زیست‌محیطی مربوط به دو پرونده است: هیرمند افغانستان و پروژه‌های سدسازی ترکیه روی دجله و ارس که نیازمند توجه جدی‌تر به مقوله دیپلماسی آب با همسایگان است. با این وجود، این چالش همچنان به دلیل بهانه‌تراشی و خلف وعده کابل حلوفصل نشده است و رایزنی‌ها نیز ادامه دارد. در این راستا روز یکشنبه وزیر امور خارجه ایران در ادامه تماس‌های خود با مقامات طالبان درباره ضرورت تعامل و همکاری برای تامین حق‌آبه‌های ایران با وزیر خارجه افغانستان گفت‌وگو کرد. سیدعباس عراقچی صبح یکشنبه در تماس تلفنی با امیرخان متقی در خصوص همکاری‌های دوجانبه و نیز تنش‌های اخیر بین پاکستان و افغانستان و روند مذاکرات فیمابین دو کشور گفت‌وگو و تبادل نظر کرد.
در عین حال روز گذشته اسماعیل بقایی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی، تاکید کرد: «ما نسبت به هرگونه افزایش تنش در مرزهای شرقی‌مان حساس هستیم؛ نه فقط به دلیل همسایگی، بلکه به این دلیل که همسایگان شرقی ما، پاکستان و افغانستان، دو کشور مسلمان و دارای رابطه بسیار دیرپای تاریخی، فرهنگی و دینی با ما هستند.» بقایی افزود: «هرگونه ناامنی در مرزهای شرقی ما، امنیت را در کل منطقه متاثر می‌کند. به همین دلیل، از همان ابتدای بروز تنش، ما طرفین را به خویشتن‌داری دعوت کردیم و اعلام آمادگی کردیم که ظرفیت‌های خودمان را جهت رفع تنش میان دو کشور به کار بگیریم.»
گشایشی در راه است؟
همچنین کمتر از یک ماه پیش بقایی در خصوص برنامه‌های دستگاه دیپلماسی کشور برای تامین حق‌آبه استان‌های شرقی از رودخانه‌های هیرمند و هریرود در سال آبی جدید، درحالی‌که سال گذشته این سهم تنها ۱۶درصد محقق شده، همچنین عدم تحقق سهم آبی خراسان و کلان‌شهر مشهد از هریرود و تاثیر نبود یک رژیم حقوقی مدون و توافق‌شده بین دو کشور در مورد این رودخانه، تاکید کرد که «ما نسبت به عملکرد افغانستان در زمینه حق‌آبه‌ها ناراضی هستیم»، و « ما از هر فرصتی استفاده کرده‌ایم تا مقامات ذی‌ربط در افغانستان را مجاب کنیم به تعهدات خود هم طبق معاهده هیرمند که مشخص است و هم هریرود عمل کنند.»
بقایی همچنین با اشاره به سفر اخیر کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و امور بین‌الملل وزارت امور خارجه، به کشور افغانستان و مذاکراتش با مقامات حکومت سرپرستی افغانستان گفت: «این سفری مهم بود و در جریان آن درباره سه موضوع مهم مذاکرات جدی صورت گرفت که یکی از آنها موضوع حق‌آبه‌ها و اجرای توافقات صورت‌گرفته در این زمینه بود.» سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشور خاطرنشان کرد که در این مذاکرات و دیدارها تفاهم شد در مدت کوتاهی کمیته‌های فنی مرتبط با مساله حق‌آبه از سوی دو کشور تشکیل شده و نشست‌هایی برای بررسی وضعیت موجود و اجرای توافقات داشته باشند. وی افزود: «در جریان این سفر به‌صورت فنی و مشخص نکات مدنظر ما به طرف‌های افغانستانی بیان شده و امیدواریم از قبل این مراودات بتوانیم حق‌آبه ایران را از دو رودخانه تامین کنیم.»
امیدواری به وعده‌های پوچ
همچنین هفت بهمن‌ماه ۱۴۰۳ بود که وزیر خارجه کشورمان راهی افغانستان شد و در آن کشور با مقامات حکومت طالبان درباره مسائل مهم فیمابین از جمله تامین حق‌آبه هیرمند، مسائل امنیتی و بازگشت مهاجران غیرقانونی افغان به کشورشان رایزنی‌هایی انجام داد. با وجودی که از آن زمان تا به حال درباره بحث بازگشت مهاجران غیرقانونی برخی رخدادهای مثبت را شاهد بوده‌ایم، اما در خصوص حق‌آبه هنوز شاهد تحول خاصی نیستیم.
عراقچی در آن زمان در خصوص بحث حق‌آبه به خبرنگاران گفته بود که بحث آب، بحثی جدی بود و الحمدلله رویکرد طرف مقابل رویکرد سازنده‌ای است. وزیر خارجه افزود: «هم رئیس‌الوزرا و هم سرپرست وزارت خارجه تاکید کردند که حق‌آبه ایران بر اساس معاهده هیرمند داده خواهد شد و حتی بالاتر از آن تعبیر بسیار زیبایی را که داشتند این بود که حتی اگر معاهده هم نبود وظیفه شرعی و انسانی ما حکم می‌کرد که آب را به ایران برسانیم.»
وی در بهمن سال گذشته تاکید کرد که یک‌سری نکات فنی وجود دارد که باید رفع شود. البته بارش‌ها هم موثر است و پدیده خشکسالی پدیده‌ای است که کل منطقه را در بر گرفته ولی اینکه خشکسالی واقعا در چه سطحی است و آب چه میزان است خود این یک بحث فنی است که باید به صورت دوجانبه حلوفصل شود؛ در این خصوص توافقاتی صورت گرفته، اصل قضیه مورد تایید دوستان ما در کابل است و ان‌شاءالله با پیگیری‌هایی که خواهد شد امیدواریم این امر حل و فصل شود. هر چند از بهمن سال گذشته تا به امروز تحول مهمی در این خصوص رخ نداده است.