یکی از ایمن‌ترین و کارآمدترین روش‌ها برای جابه‌جایی بار و مسافر، شبکه حملونقل ریلی است که نقش مهمی در توسعه پایدار، کاهش مصرف انرژی و حفظ محیط زیست دارد. راه‌آهن با مصرف انرژی یک هشتم حملونقل جاده‌ای، هزینه‌های سرسام‌آور تصادفات رانندگی را کاهش می‌دهد و باعث افزایش ایمنی تا ۶۰ درصد می‌شود! با این حال بر اساس آمار‌های UIC، صنعت ریلی کشورمان با کسب رتبه بیستم در شاخص حملونقل جهانی، از ظرفیت‌های موجود غافل شده و نیاز آن به تحول و ارتقای بهره‌وری بیشتر از همیشه احساس می‌شود. در این مطلب با ما همراه باشید تا آخرین روند توسعه خطوط ریلی در ایران را بررسی کنیم.
نقش حملونقل ریلی در اقتصاد و توسعه کشور
حملونقل ریلی هزینه پایین‌تری برای حمل محمولات سنگین و فله دارد. بنابراین توسعه خطوط و افزایش ظرفیت ریلی می‌تواند منجر به رقابت‌پذیری کالا‌های داخلی در بازار‌های خارجی شود. همچنین با انتقال حمل بار به شبکه ریلی، فشار بر جاده‌ها کاهش پیدا می‌کنند و به‌دنبال آن سوانح و تلفات رانندگی کم‌تر می‌شوند. بهره‌وری انرژی و حفاظت از محیط زیست هم از دیگر مزایای توسعه خطوط ریلی در ایران است.
راه‌آهن یک ابزار قدرتمند برای ایجاد اشتغال محسوب می‌شود. از طرفی موقعیت جغرافیایی ایران باعث شده تا کشورمان پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به هاب ترانزیتی منطقه داشته باشد. مخصوصا که امروزه به‌دلیل امکان خرید فوری بلیط قطار استفاده از شبکه ریلی بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفته است؛ زیرا مسافر می‌تواند با کمترین هزینه و با یک روش امن به مقاصد مختلف رفت‌وآمد کند.
وضعیت فعلی شبکه ریلی کشور
بر اساس آمار‌های موجود از سال ۲۰۰۸ ایران در حملونقل ریلی از استاندارد‌های جهانی عقب مانده است. ایران در میان ۱۸ کشور، پایین‌ترین رتبه را از نظر تعداد مسافر به جمعیت دارد. بنابراین برخلاف کشور‌های آلمان، ژاپن، روسیه، فرانسه و کره جنوبی سهم ناچیزی از سفرهای ریلی به‌ازای هر نفر را به خود اختصاص داده است.
در زمینه تناژ بار جابه‌جا شده، کشور چین با بیش از چهار میلیارد تن در سال صدرنشین بوده و پس از آن کشور‌های روسیه، آمریکا، برزیل و هند قرار دارند. از نظر طول خطوط ریلی هم روسیه با بیش از ۹۰ هزار کیلومتر صدرنشین است و پس از آن کشور‌های هند، آمریکا، چین و آلمان قرار دارند.
خوشبختانه کشور ما طی سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۴ با رشد چشمگیری در توسعه ریلی مواجه بوده است. طول شبکه ریلی از ۷۶۰۰ کیلومتر به ۲۷۰۰۰ کیلومتر ارتقا یافته و حجم حمل بار از ۳۳ میلیون تن به ۴۵۰ میلیون تن افزایش داشته است. جابه‌جایی مسافران هم با افزایش پیدا کردن از ۲۶ میلیون نفر به ۳۵۰ میلیون نفر در سال، رشد ۱۳ برابری داشته است.
از منظر فناوری، سرعت ناوگان مسافری از ۱۶۰ کیلومتر بر ساعت به ۳۸۰ کیلومتر بر ساعت رسیده است. در حال حاضر ایستگاه راه‌آهن تهران با نقش کلیدی در اتصال شهرهای بزرگ به شبکه ریلی، یکی از مهم‌ترین مراکز تردد و جابه‌جایی مسافران محسوب می‌شود.
فرصت‌های اقتصادی توسعه خطوط ریلی
در دهه آینده، تجارت جهانی به حدود ۳۰ هزار میلیارد دلار می‌رسد. بنابراین اگر کشور ما زیرساخت‌های ریلی مدرن و گسترده داشته باشد، توانایی به دست آوردن سهم بزرگی از بازار را پیدا می‌کند. در ادامه به فرصت‌های اقتصادی توسعه ریلی در ایران اشاره کردیم:
موقعیت جغرافیایی ممتاز
ایران با قرارگیری در چهارراه حیاتی شمال - جنوب و شرق - غرب، پل ارتباطی اوراسیا، چین، آسیای میانه، خلیج فارس و اروپا محسوب می‌شود.
نیاز به قطار‌های سریع‌السیر
تراکم جمعیت در شهرهای بزرگ برای توسعه حملونقل سریع‌السیر و افزایش بهره‌وری سفر‌ها فرصت مناسبی فراهم کرده است.
ظرفیت بالای مصرف داخلی
وسعت کشور و فاصله زیاد مراکز وارداتی و تولیدی باعث شده نیاز به گسترش شبکه حملونقل ریلی بیش از همیشه باشد.
صرفه‌جویی اقتصادی
۴۲ درصد یارانه انرژی متعلق به بخش حملونقل است و ۱۲ درصد از تولید ناخالص داخلی در این بخش خرج می‌شود. توسعه ریلی نقش مهمی در کاهش این هزینه‌ها دارد.
توسعه صادرات و ترانزیت
ایران می‌تواند سالانه در زمینه لجستیک و ترانزیت منطقه‌ای حدود ۵۰ میلیارد دلار (معادل درصد قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی) به دست بیاورد.
اتصال منطقه‌ای
اتصال ریلی ایران به‌دلیل نبود شبکه ریلی در افغانستان، یک اولویت راهبردی است و می‌تواند دروازه ترانزیت شرق به غرب آسیا باشد.
عبور از گلوگاه‌های دریایی
ایران به‌دلیل محدودیت‌های بنادر و تنگه‌ها قابلیت تبدیل شدن به مسیر ریلی برتر برای دسترسی به آسیای مرکزی، چین و قفقاز به اروپا و آفریقا را دارد.
عضویت در پیمان‌های اقتصادی
عضویت در G۲۰ و D۸ مشروط بر توسعه زیرساخت‌های متناسب، باعث چند برابر شدن فرصت‌های صادرات ریلی و صنعتی می‌شود.
چالش‌های فنی و زیرساختی در توسعه خطوط ریلی
در حال حاضر توسعه خطوط ریلی در ایران با چالش‌های فنی و زیرساختی زیر مواجه است:
ضعف زیرساخت و توسعه
تاخیر تاریخی، پایین بودن درصد خطوط برقی و دو خطه نبودن شبکه از چالش‌های زیرساختی هستند که شبکه حملونقل ریلی ایران با آن‌ها مواجه است. متاسفانه برخی نقاط کشور هنوز به شبکه ریلی متصل نیستند. خطوط قدیمی هم نیاز به تعمیرات اساسی دارند.
وابستگی و فرسودگی ناوگان
تحریم‌ها، استفاده از دیزل‌های قدیمی، تعرفه پایین سوخت و عدم توانایی رقابت با حملونقل جاده‌ای از چالش‌های پیش‌روی برنامه توسعه شبکه ریلی محسوب می‌شوند. متاسفانه بسیاری از تجهیزات پیشرفته راه‌آهن وارداتی هستند و تولید داخل هنوز امکان دستیابی به حجم و کیفیت لازم را پیدا نکرده است.
مشکلات مالی و انگیزشی
دسترسی گران به شبکه و ضعف در توانایی جذب سرمایه‌گذار خصوصی از چالش‌های موجود در توسعه خطوط ریلی هستند. طرح‌های ریلی، بازگشت سرمایه بلندمدت دارند. همچنین سیاست‌های قیمت‌گذاری دولت اغلب باعث زیان‌دهی شرکت‌های ریلی، کاهش انگیزه توسعه و دلسردی سرمایه‌گذاران خصوصی می‌شوند.
فناوری و عملیات
ناکارآمدی سیستم‌های سیگنالینگ، سرعت پایین قطار‌های حمل بار و نبود کنترل هوشمند از مهم‌ترین دلایل عقب افتادن برنامه‌های توسعه خطوط ریلی کشور هستند. بدون شبکه مخابراتی قوی، سیستم‌ها نمی‌توانند به‌خوبی عمل کنند. این سیستم‌ها امکان کنترل ایمنی، افزایش بهره‌وری و... دارند؛ اما هنوز در ایران گسترده نشده‌اند.
مدیریت و ساختار
نبود انگیزه در مسئولان، چرخه طولانی تامین تجهیزات و ضعف مشارکت بخش خصوصی از چالش‌های فنی و زیرساختی در توسعه خطوط ریلی محسوب می‌شوند. مراحل طراحی تا تولید، واردات، حمل و تطبیق با استاندارد‌ها بسیار متعدد هستند و روند کندی دارند. همچنین بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان نقش محدودی در توسعه فناوری و اجرای پروژه‌ها ایفا می‌کنند.
اتصال بین‌المللی
متاسفانه ناهماهنگی عرض ریل با برخی کشور‌های همسایه (مانند پاکستان) باعث نیاز به تغییر واگن یا تعویض محور‌ها شده است. همچنین برای ترانزیت، استانداردسازی فنی و مقررات حملونقل ریلی هنوز توافقات لازم با کشور‌های همسایه صورت نگرفته است.
چشم‌انداز آینده و برنامه‌های توسعه خطوط ریلی
با وجود سرمایه‌گذاری کشور در زمینه توسعه حملونقل ریلی، شاخص‌ها نشان می‌دهند که هنوز ایران از متوسط جهانی و برخی کشور‌های منطقه عقب‌تر است. کشور ما در شاخص‌های کلیدی مانند برقی شدن، خطوط دو خطه، سرعت و میزان سفرهای سالانه نیاز به توسعه جدی دارد. بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده تا پایان سال ۱۴۰۴ ارزش بازار ریلی ایران به حدود ۹۶ میلیارد دلار می‌رسد. این رقم در سال ۱۳۹۳ تنها ۱۹.۲ میلیارد دلار بوده و اکنون با رشد ۴۰۰ درصدی مواجه است.
ایران تا پایان سال ۱۴۰۴ با رسیدن به سطح قابل قبولی در فناوری‌های ریلی، در بسیاری از شاخص‌ها به استاندارد‌های جهانی نزدیک می‌شود. البته برای رسیدن به این اهداف باید اقداماتی همچون افزایش بهره‌وری ناوگان (بار و مسافر)، افزایش سرعت و ظرفیت قطارها، دوخطه و برقی شدن مسیر‌ها و… صورت بگیرد. خوشبختانه بازار ریلی ایران در مسیر رشد قرار دارد. با افزایش سرعت و ظرفیت قطارها، خدمات رفاهی همچون پیش فروش بلیط قطار توسعه پیدا کردند و باعث برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای سفرهای بین‌شهری می‌شوند.