در دهه 90، ایران به رغم تمایل چین به همکاری نزدیک، به دلیل اولویت دهی افراطی به غرب، پکن را به حاشیه راند. در ادامه هر چند سند همکاری ۲۵ ساله بین دو کشور تا حدی این روند را اصلاح کرد، اما اظهارات و خبرها، ابعاد جدیدی از سطحی نگری در دیپلماسی اقتصادی کشور نسبت به چین را نشان می دهد. مصادیقی از جمله رد پیشنهاد ضدتحریمی چین تا اظهارات نادرست رئیس‌جمهور در اجلاس شانگهای و نگاه «سوپرمارکتی» به شرق که توسط کارشناسان مختلف بیان شده، عمق این چالش ساختاری و نه موقت را آشکار می سازد.
به گزارش ایران جیب از خراسان، با گذشت دهه از دست رفته اقتصاد ایران و همچنین پایان کار برجام، هم اینک برگ های پنهانی که می شد در تاریخ اقتصادی کشور در این سال ها رقم بخورد، اما مکتوم ماند بیشتر نمایان می شود. یکی از این فصل ها، رابطه اقتصادی با چین در کنار پیگیری همه فرصت های اقتصادی ایران در دنیاست. اظهارات کارشناسان و گزارش های اخیر بیانگر مصادیق متعددی از فرصت های همکاری ضد تحریمی هستند که نادیده گرفته شده اند.
برجام بدون سپر
موضوع برخورد نامناسب دولت روحانی که حتی وزیر امور خارجه دولت دوازدهم نیز به آن اذعان کرده، فراتر از حوصله این متن است. فقط اشاره به این نکته کافی است که ظریف در کتاب راز سر به مهر آورده است: «در سراب غرب، دوستان دوران سختی را رنجاندیم» با این حال، آن چه که از منظر اقتصادی بسیار اهمیت دارد، توضیحاتی است که معاون سابق وزیر اقتصاد در مقابل واکنش های اخیر روحانی داده است.
به گزارش فارس، روحانی، با رد این موضوع که دولت تدبیر و امید مایل نبوده با شرق کار کند، مدعی شد: «پکن قول سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری در ایران را داده بود. اما با خروج ترامپ از برجام، از سوی بانک‌های چینی نقض شد و آن‌ها عقب‌نشینی کردند.»
با این حال علی فکری دیپلمات کارکشته و معاون سابق وزیر اقتصاد افشا کرد که در سفر تاریخی شی‌جین‌پینگ به تهران، پیشنهاد اصلی و واقعی چین، ایجاد یک ساختار ضد تحریمی برای ارتقای همکاری‌ها بود. این ساختار مبتنی بر مذاکرات چندساله دو طرف طراحی شده بود تا همکاری‌ها را از تلاطم تحریم‌های غرب مصون نگه دارد.اما این پیشنهاد استراتژیک چین، با اصرار طرف ایرانی و به دلیل توهم نسبت به برجام کنار گذاشته شد! دولت روحانی، در اوج خوش‌بینی به تداوم برجام، اصرار داشت تا همکاری با چین در مسیری سازگار با شرایط غیرتحریمی پیش برود. وی افزوده است: این وابسته‌سازی روابط با چین به اراده طرف آمریکایی در برجام، اتفاقاً یکی از مهم‌ترین صفحات تاریک روابط با چین در آن دوره است.
سفیران بدون نقشه
اما کاستی های دیپلماسی اقتصادی ایران در رابطه با چین، آن جایی بحرانی تر می شود که بدانیم اشخاص که در مقام سفیر، رایزن بازرگانی و ...قرار گرفته اند، به هیچ عنوان نتوانسته اند به تناسب حساسیت شرایط اقتصادی کشور نقش تخصصی مورد انتظار را ایفا کنند. قاهری رئیس اندیشکده مطالعات راهبردی ایران و چین در گفت وگو با خانه اقتصاد مصادیق متعددی از این پدیده را توضیح داده و تصریح کرده است، سفیری در چین داشته ایم که در یک رویدادی با رئیس سازمان همکاری شانگهای برخورد داشته و با ایشان عکس یادگاری انداخته و سپس پرسیده که «این پیرمرد چه انسان خوبی بود؛ که بود؟»
یا سفیری داشته ایم که تصور می کرده چین پارلمان ندارد. یا این که تا بعد از اتمام دوره سفارتش هنوز تعداد استان های چین را نمی دانسته است. به گفته وی، ما در مجلس فردی داریم که مسئول دوستی پارلمان های ایران و چین است در حالی که هنوز به چین نرفته است. قریب به اتفاق رایزنان بازرگانی ما هنگامی که می خواهند به چین بروند، اولین سفرشان به چین را انجام می دهند.
وی با بیان این که تاکنون سفیر تخصصی در امور چین نداشته ایم، می افزاید: سفیری داشته ایم که تخصصش حوزه اروپا بوده، نفر دیگر تخصص در سیاست گذاری انرژی داشته، نفر دیگر جغرافیای انسانی در آفریقا خوانده و ... .
این در حالی است که در چین برای ایران صرفاً در یک دپارتمان ۲۵۰۰ نفری، بالغ بر ۱۰۰ نفر ایران شناس حضور دارد. نمایندگان شرکت هایی که به ایران می آیند، به نوعی ایران شناس هستند. رایزن فرهنگی چین، مثنوی معنوی مولوی را روان می تواند بخواند، فرهنگ تشیع را می داند. با این هدف که حداکثر استفاده را از جایگاه خود برای کشورش کسب کند.
خطای تیم اقتصادی رئیس جمهور در اجلاس شانگهای
اما نکته ای که تقریباً می توان گفت جدید است و رئیس اندیشکده مطالعات راهبردی ایران و چین به آن اشاره کرده، گافی است که در صورت صحت، نشان دهنده اوج ناآشنایی دستگاه دیپلماسی اقتصادی کشور ماست. قاهری می گوید: درجریان حضور رئیس جمهور در اجلاس شانگهای (در شهریور امسال)، رئیس جمهور حدود ۲۰ دقیقه صحبت کرد که طبیعتاً ۶ تا ۷ دقیقه آن مفید است. در این ۷ دقیقه پزشکیان حدود ۳ دقیقه در رابطه با ساختار مالی صحبت کرد. با این حال نکات وی در این زمینه عجیب بود که نشان دهنده این است که تیم اقتصادی که به ایشان مشاوره داده اند، احتمالاً به ساختار بانکی و مالی چین اشرافی نداشته اند. رئیس جمهور پیشنهاد داد که ارز مشترکی تاسیس شده و سازو کار جدیدی بین اعضا شکل بگیرد. این در حالی است که سازو کار پرداخت بین بانکی بین مرزی چین موسوم به (CIPS) ۱۶ سال است راه اندازی و تاکنون به ۱۶۰ کشور وصل شده است.
اظهارات وی حاکی از آن است که طرح این ایده توسط ایران در رسانه های چین با واکنش طنزآمیز روبه رو شد.
نگاه سوپرمارکتی، آفت شراکت راهبردی با چین
احسان خاندوزی وزیر سابق اقتصادی نیز اخیراً با انتقاد از نگاه سطحی به همکاری های ایران و چین تاکید کرده که روابط اقتصادی دو کشور باید از سطح خرید و فروش صرف فراتر رود و به مرحله شراکت راهبردی برسد.
وی با تأکید بر ضرورت بازتعریف روابط اقتصادی ایران و چین گفت: «ما امروز با نوعی سوء‌تفاهم راهبردی مواجهیم؛ حتی اگر حجم مبادلاتمان با چین افزایش یابد، باز هم به هدف اصلی نرسیده‌ایم، چون این صرفاً خرید و فروش است، نه شراکت اقتصادی.»او برای توضیح وضعیت فعلی روابط اقتصادی ایران با چین از یک تشبیه جالب استفاده کرد و گفت: «شرایط فعلی را می‌توان به سوپرمارکت آخر شب تشبیه کرد؛ وقتی سایر سوپرمارکت‌ها بسته‌اند، ما از معدود جاهایی خرید می‌کنیم که هنوز باز است. اما هدف اصلی نباید فقط خرید باشد، بلکه باید به فکر مشارکت و تولید مشترک باشیم.» خاندوزی البته تأکید کرد که تعامل با شرق، از جمله چین، به معنای کنار گذاشتن سایر اقتصادهای جهان نیست و ایران باید در سیاست خارجی اقتصادی خود نگاه متوازن‌تری داشته باشد. به گفته او، همکاری با کشورهای آسیایی باید مکمل ارتباط با غرب و سایر اقتصادهای جهانی باشد تا منافع اقتصادی کشور در چارچوبی متعادل و پایدار تأمین شود.
آفت درهم امارات
معاون اسبق بین‌الملل بانک مرکزی نیز با تأکید بر ضرورت ایجاد سازوکار مستقیم پولی میان دو کشور گفته است: در حالی‌که ایران تراز تجاری مطلوبی با چین دارد، نبود سازوکار مشخص مالی باعث شده امارات و درهم این کشور در معاملات ایران با چین نقش واسطه‌ای ایفا کنند. وی تصریح کرد: اگر مناسبات پولی مستقیمی میان ریال و یوآن برقرار شود، عملاً نقش درهم و اکسپورت امارات در مبادلات کاهش می‌یابد. در حال حاضر بسیاری از تجار تنها به دلیل سهولت در تسویه مالی از مسیر امارات اقدام می‌کنند، نه به خاطر خرید واقعی از امارات. کریمی با اشاره به ظرفیت بالای روابط اقتصادی ایران و چین افزود: بهره‌برداری درست از تراز تجاری مثبت با چین می‌تواند بسیاری از تهدیدهای ارزی را خنثی کند. این مسئولیت در درجه اول بر عهده بانک‌های مرکزی دو کشور است تا چارچوب همکاری پولی و مالی روشنی طراحی کنند.
درمجموع، باید گفت نبود رویکرد آینده نگر در دیپلماسی اقتصادی کشور موجب شده تا به مانند بسیاری از حوزه های دیگر، فرصت ها تبدیل به تهدید و حتی آسیب شوند. خروج از این چرخه نیازمند حاکمیت حکمرانی علمی، ثبات مدیریت و پرهیز شدید از سیاسی بازی در اموری است که به نگاه علمی نیاز دارند. در غیر این صورت بدرقه سیاستمداران، چیزی جز انتقاد و نمره منفی که در تاریخ ماندگار می شود، نخواهد بود.
راه درمان، نه در انتخاب «شرق یا غرب»، بلکه در سه اقدام عینی می تواند خلاصه شود:
۱. تمرکز جدی روی «مطالعات چین» در وزارت امور خارجه و الزام تخصص برای انتصاب سفیران اقتصادی
۲. اتصال فوری به سامانه CIPS در چارچوب یک تفاهم‌نامه پولی با بانک مرکزی چین
۳. تشکیل «تیم ویژه راهبردی ایران–چین» زیر نظر شورای عالی هماهنگی اقتصادی - نه فقط در دولت جاری، بلکه به صورت دایمی. این ساختار ذیل ساختارهای موجود نیز قابل تعریف یا تقویت است.