اعتماد: با گذشت حدود 3 ماه از اعلام كاهش كشفيات ترياك در كشور و ابهام در نحوه تامين ماده اوليه براي توليد داروهاي مخدر، در حالي كه طي اين مدت، پيشنهاد و احتمالاتي درباره تصميم دولت به كشت قانوني خشخاش، واردات قانوني ترياك يا كشت گونه‌اي از شقايق با قابليت محدود به استحصال آلكالوييدهاي مورد نياز صنعت دارو مطرح شد و واكنش‌هاي مخالف و موافقي را هم به دنبال داشت، دادستان كل كشور، در اين هفته نقطه پاياني بر موضوع «كشت خشخاش» گذاشت و در جمع شوراي معاونان دادستاني كل، اعلام كرد كه كشت خشخاش و در واقع، آن گونه‌اي از شقايق كه قابليت استحصال شيره و توليد ترياك دارد، به طور قطع در ايران ممنوع و مشمول مجازات است.
تاكيد دادستان كل كشور بر ممنوعيت كشت خشخاش در حالي بود كه ظرف سه ماه اخير همزمان با حمايت تعداد كمي از نمايندگان مجلس از امكان آماده‌سازي مزارع كوهستاني در نوار زاگرس براي كشت خشخاش، بررسي نحوه تامين مواد اوليه صنعت داروهاي مخدر به كميسيون‌هاي تخصصي مجلس سپرده شده و با وجود موافقت اوليه دولت با كشت شقايق اليفرا كه گونه‌اي متفاوت و غير قابل سوءاستفاده براي توليد ترياك است، يك منبع آگاه در ستاد مبارزه با مواد مخدر، به «اعتماد» مي‌گويد كه هرگونه تغيير رويه تامين مواد اوليه مورد نياز صنعت داروهاي مخدر، بايد در نهاد قانونگذاري صورت بگيرد. اين منبع آگاه به «اعتماد» مي‌گويد با وجود آنكه اصلاحيه قانون مبارزه با مواد مخدر، آذرماه 1389 در مجمع تشخيص مصلحت نظام تصويب شده اما حالا مجلس بايد تغييرات جديد در اين اصلاحيه را مصوب كند و با وجود ماده 41 اصلاحيه قانون كه كشت گياهان حاوي آلكالوييدهاي مورد نياز براي صنعت داروسازي را مجاز شمرده و حتي با وجود مجوز قديمي كشت خشخاش براي مصارف دارويي، تغييرات جديد بايد در قالب مصوبات جداگانه در صحن علني مجلس اعمال و ابلاغ شود.
توضيح سازمان غذا و دارو در پاسخ به مخالفان كشت خشخاش
از اواخر مرداد امسال و چند روز بعد از آنكه دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر از كمبود ماده اوليه براي توليد داروهاي مخدر به دليل كاهش كشفيات ترياك خبر داد و گفت كه دولت بايد براي واردات يا كشت قانوني خشخاش به نتيجه قطعي برسد، مخالفاني نسبت به سوءاستفاده از كشت قانوني به دليل ضعف نظارت‌ها هشدار دادند و هفته پاياني شهريور ماه، سخنگوي سازمان غذا و دارو در پاسخ به نگراني‌هاي مخالفان اعلام كرد: «با توجه به درخواست سازمان غذا و دارو براي كشت شقايق اليفرا در كشور و موافقت رييس‌جمهور، كشت قانوني اين نوع شقايق تنها براي توليد داروهاي حياتي و مشتقات دارويي انجام مي‌شود و هدف آن تأمين پايدار داروهاي مورد نياز بيماران صعب‌العلاج، سرطاني و اتاق عمل است.
اين فرآيند تحت نظارت و الزامات امنيتي و قانوني، مطابق پروتكل‌هاي بين‌المللي INCB انجام خواهد شد. با توجه به گونه اين شقايق چون مثل روش‌هاي مرسوم قابليت تيغ زدن ندارد، اصولا امكان سوءاستفاده عمومي يا مصرف غيرقانوني براي اين گياه وجود ندارد. به عبارت ديگر، سازمان غذا و دارو معتقد است با اجراي درست كشت قانوني و نظارت‌هاي دقيق، نگراني‌هاي مربوط به تبعات اجتماعي و قاچاق موادمخدر برطرف مي‌شود و تنها هدف، تأمين دارو و جلوگيري از كمبود آن در كشور است. سازمان غذا و دارو تأكيد دارد كه كشت قانوني صرفا براي توليد داروهاي حياتي شامل مورفين، كدئين و ساير مسكن‌هاي قوي، انجام مي‌شود و هيچ ارتباطي با مصرف غيرقانوني مواد مخدر ندارد. هدف اصلي، تأمين پايدار داروهاي حياتي براي بيماران صعب‌العلاج، سرطاني و نيازمند اتاق عمل است كه كمبود آنها مي‌تواند مستقيما سلامت بيماران را تهديد كند. سازمان غذا و دارو با همكاري وزارت جهاد كشاورزي و با نظارت تأميني ستاد مبارزه با مواد مخدر، مراحل كاشت، داشت، برداشت و توليد دارو به خوبي قابل انجام است. اين فرآيند بايد تحت چارچوب‌هاي بين‌المللي و با اطلاع INCB انجام شود تا شفافيت لازم را داشته باشد. همچنين اقدامات كنترلي و الزامات امنيتي قانوني بايد به گونه‌اي طراحي شود كه تبعات اجتماعي يا افزايش قاچاق مواد مخدر ايجاد نشود و تأمين نياز درماني كشور و امكان صادرات رسمي دارو به بازارهاي معتبر بين‌المللي فراهم گردد.»
به دنبال اين توضيحات، اسحاق اسماعيلي كه رياست اداره دارو و مواد تحت كنترل در وزارت بهداشت را بر عهده دارد هم در چند نوبت در گفت‌وگوهاي رسانه‌اي خود اعلام كرد: «داروهاي مشتق از خشخاش كه به عنوان مسكن‌هاي قوي و برتر در جهان شناخته مي‌شوند، در حوزه‌هاي تسكيني، اتاق‌هاي عمل، براي بيماران سرطاني و همچنين در مراقبت‌هاي تسكيني براي ترك اعتياد مورد استفاده قرار مي‌گيرند. اين داروها به دليل وابستگي جسمي و رواني كه ايجاد مي‌كنند، در دنيا به عنوان داروهاي استراتژيك تحت كنترل تلقي شده و توسط سازمان‌هايي مانند INCB (شوراي بين‌المللي كنترل مواد مخدر) وابسته به سازمان ملل متحد، تحت نظارت و كنترل شديد هستند. كشورها موظف به گزارش سالانه ميزان توليد، توزيع، مصرف، واردات و صادرات اين داروها به اين سازمان بين‌المللي هستند.
پيش از انقلاب، ايران يكي از كشورهاي پيشرو در كشت قانوني خشخاش و استخراج مواد موثره آن براي توليد انواع داروهاي مشتق قرص، شربت و... بود. اين كشت تحت حمايت قوانين كشوري و بين‌المللي انجام مي‌شد اما پس از انقلاب، ايران به صورت داوطلبانه از اين كشت قانوني انصراف داد و تأمين نياز داخلي، عمدتا از طريق كشفيات مواد مخدر توسط پليس و ستاد مبارزه با مواد مخدر انجام مي‌شد كه اين مواد كشف شده به مصارف دارويي اختصاص مي‌يافت. هرچند اين روش، نيازهاي داخلي را تا حد زيادي تأمين مي‌كرد اما از نظر استانداردهاي بين‌المللي، منشأ اين مواد نامشخص تلقي شده و صادرات داروهاي توليد شده از اين طريق ممنوع بود.»
اسماعيلي در توضيح دليل كاهش كشفيات ترياك افغانستان در ايران ظرف سه سال اخير گفت: «پس از تغييرات سياسي در منطقه و ممنوعيت كشت توسط طالبان، ميزان كشفيات مواد مخدر در مرزهاي شرقي ايران نيز كاهش يافته است. اين كاهش، تأمين نيازهاي دارويي داخلي را با چالش جدي مواجه كرده و وزارت بهداشت را بر آن داشته تا از اختيارات قانوني خود استفاده كند. براي توليد داروهايي مانند مورفين و پتيدين تنها دو راهكار صدور مجوز كشت قانوني خشخاش يا واردات رسمي از منابع معتبر بين‌المللي مطرح است و در غير اين صورت بيماران در معرض كمبود داروهاي حياتي قرار خواهند گرفت. ماده ۴۱ قانون مبارزه با مواد مخدر، به وزارت بهداشت اجازه مي‌دهد تا در مواقع نياز براي درمان، دارو، تحقيقات و مسائل پزشكي، درخواست كشت خشخاش را مطرح كند و وزارت كشاورزي نيز مكلف به كاشت آن است. با اجراي درست كشت قانوني و دريافت مجوز از هيات بين‌المللي كنترل مواد مخدر (INCB)، ايران قادر خواهد بود علاوه بر تأمين نياز داخل، در بازارهاي جهاني از جمله اروپا، آسياي جنوب شرقي و امريكاي جنوبي حضور پيدا كند.»
ابهام در كشت خشخاش و صدور مجوز كشت، دليلي بود كه نيمه مهر امسال، رييس سازمان غذا و دارو را به كميسيون تخصصي مسائل سلامت در مجلس كشاند و مهدي پيرصالحي در جمع اعضاي كميسيون بهداشت و درمان مجلس در جواب اين ابهامات و نگراني‌هاي مرتبط با كشت خشخاش اعلام كرد: «بحث مطرح شده در جلسات سازمان غذا و دارو و ستاد مبارزه با مواد مخدر، كشت شقايق اليفرا و شقايق ايراني است كه قابليت استخراج داروهاي مخدر مانند مرفين و كدئين را در كارخانه‌هاي داروسازي دارد اما قابليت تيغ زدن و برداشت ترياك را ندارد. خشخاشي كه براي توليد ترياك به‌كار مي‌رود با آنچه ما پيگيري مي‌كنيم، متفاوت است و آن نوع براي ما و ستاد مبارزه با مواد مخدر غيرمجاز است و هيچ كس دنبال كشت آن نوع خشخاش نيست. با اين حال چون محصول استخراج شده در كارخانه‌ها از اين شقايق‌ها، ماهيت دارويي و مرتبط با مخدرهاي درماني دارد، لازم است فرآيند كاشت و توليد تحت نظارت دقيق انجام شود و توزيع ماده توليد شده نيز تحت كنترل و رصد قرار بگيرد.»
رييس سازمان غذا و دارو در اين نشست تخصصي و در جمع اعضاي اين كميسيون با تاكيد بر اينكه در صورت ممكن نشدن كشت داخلي يا واردات رسمي مواد اوليه، احتمال كمبود داروهاي مخدر مانند كدئين و مرفين پررنگ خواهد شد، خواستار آن شد كه بحث واردات و كشت شقايق به صورت همزمان پيگيري شود تا كمبود دارويي رخ ندهد.
ستاد مبارزه با مواد مخدر هم از ديگر نهادهايي است كه مساله تامين مواد اوليه صنعت داروهاي مخدر را طي سه ماه گذشته پيگيري كرده و مسوولان ستاد، با تاكيد بر اينكه اين گروه از داروها، با كاربري دوگانه براي درمان اعتياد و تسكين بيماران صعب‌العلاج و مراكز بيمارستاني، نياز حياتي نظام سلامت محسوب مي‌شوند، معتقدند كه گراني واردات ماده اوليه، مي‌تواند عامل مهمي براي انصراف دولت از وابستگي خارجي و اقدام هر چه سريع‌تر براي صدور مجوز كشت شقايق اليفرا باشد.
هفته اول مهر ماه، محمد زارعي - كه قائم مقام دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر است - در برنامه‌اي تلويزيوني در توضيح نحوه تصميم‌گيري دولت براي تامين مواد اوليه مورد نياز صنعت داروهاي مخدر اعلام كرد: «كماكان سياست جمهوري اسلامي ايران مبارزه قاطع با كشت خشخاش و موادمخدر است. كشت موادمخدر در دنيا به جهت برآورده كردن نيازهاي دارويي، يك صنعت است، ما در سال ۱۳۵۸ كشت به جهت تأمين دارو را كنار گذاشتيم؛ امروز نيز تمام مولفه‌ها اعم از سياست‌هاي كلي نظام، قوانين جاري و موجود در كشور، برنامه پنج‌ساله، قانون مبارزه با موادمخدر و... در راستاي مبارزه با موادمخدر و مخالف با كشت خشخاش است لذا اين موضوع، نه شدني است و نه ما دنبال آن هستيم و نه به مصلحت است.
موضوع ديگر، استحصالات از موادمخدر به منظور توليد داروست كه در ۴۵ سال گذشته، بخش اندكي از اين تأمين نياز از طريق واردات و بخش عمده‌اي از طريق كشفيات بوده است. در چند سال زراعي گذشته، با روي كار آمدن طالبان يك ممنوعيت و محدوديت كشت در افغانستان اعمال شده و به دنبال اين كاهش كشت، كشفيات ما نيز كاهش پيدا كرد، زماني ما تا هزار تن كشفيات داشتيم اما كشفيات ما در سال گذشته به ۲۵۰ تن رسيد در حالي كه وزارت بهداشت به عنوان متولي اين بخش، نيازهايي دارد و تقريبا برآورد شده كه نياز وزارت بهداشت به مخدرها براي توليد دارو، بالاي هزار تن در سال است.
البته با برنامه‌ريزي صورت گرفته در ستاد مبارزه با مواد مخدر اكنون در اين رابطه جاي نگراني وجود ندارد و هميشه ذخاير استراتژيك خودمان را محفوظ نگه داشتيم و به صورت مديريت شده، مواد را در اختيار وزارت بهداشت قرار داديم. آنچه حالا مطرح شده، اين است كه با اين روند كشفيات و نياز به داروهاي مخدر پايه، حتما بايد برنامه‌ريزي كنيم كه براي تأمين اين نياز، يا بايد به واردات روي بياوريم يا بايد تغيير رويكردي براي كشت در داخل داشته باشيم كه به صراحت مي‌گويم در اين رابطه هنوز تصميمي اخذ نشده و لازم است با ۱۱ عضو ستاد و با رياست جمهور جلسه برگزار و نتيجه‌گيري شود. سياست جمهوري اسلامي ايران تغيير نكرده و اخيرا دستورالعمل‌هاي بسيار محكمي درباره برخورد و جمع‌آوري داشتيم، حتي اكنون لايحه اصلاح قانون مبارزه با موادمخدر در مجلس در دست بررسي است كه يكي از مفاد آن مربوط به تشديد برخورد با افرادي است كه كشت و برداشت غيرقانوني داشته باشند و حتي تا مصادره زمين اين افراد نيز پيش مي‌رود لذا موضوع آزاد شدن كشت خشخاش صحت ندارد.»
در كنار اين اظهارات، مخالفاني هم هستند كه اگرچه از بدنه تصميم‌گيران نيستند اما معتقدند كه به شرط اصلاح برنامه‌ريزي‌هاي اشتباه، نه نيازي به كشت شقايق اليفرا خواهد بود و نه نيازي به واردات.
فرامرز اختراعي؛ رييس سنديكاي مواد موثره دارويي ازجمله اين كارشناسان و معتقد است كه با تغيير ساختار خط توليد داروهاي مخدر، نه تنها نيازي به واردات ماده اوليه براي اين بخش از صنعت نخواهد بود بلكه حتي نيازي به كشت شقايق اليفرا و ريسك در اين حوزه را هم نداريم. اختراعي در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد: «كمبود منابع حاصل از ترياك و هرويين و مرفين‌هاي قاچاق كه توسط پليس و نيروهاي امنيتي كشف مي‌شد و دراختيار شركت‌هاي دارويي قرار مي‌گرفت، قابل انكار نيست. اين مشكل، به دليل ممنوعيت كشت خشخاش در افغانستان، فراگير شده و صنعت دارو براي تامين ماده موثره با مشكل مواجه است به اين نحو كه سالانه 600 تن ترياك در صنعت توليد انواع داروهاي مخدر مصرف مي‌شد ولي از سه سال قبل به اين سو، ذخاير كشفيات به مراتب كمتر از اين ميزان نياز صنعت است.
البته، اغلب داروهاي توليد شده با ترياك مكشوفه، كديين بود كه از سنتز مرفين موجود در ترياك به دست مي‌آيد و كديين، در گروه مسكن‌هاي خفيف محسوب مي‌شود كه در بازار دارويي ما هم، مسكن خفيف به عنوان جايگزين كديين بسيار زياد است و بنابراين، براي توليد كديين، با خطر جدي از بابت كمبود ترياك مكشوفه مواجه نيستيم. داروي اصلي مشتق از ترياك كه در اتاق عمل بيمارستاني و براي بيماران صعب‌العلاج كاربرد دارد، سولفات مرفين براي اشكال دارويي شياف و تزريقي است كه البته ميزان مصرف سولفات مرفين هم بسيار بسيار كم و سالانه، حدود 50 كيلوگرم است، اگرچه كه كارشناسان سازمان غذا و دارو، ميزان مصرف اين دارو را 100 كيلوگرم در سال اعلام مي‌كنند ولي ميزان مصرف واقعي آن براي بيماران صعب‌العلاج و دچار بحران دردهاي سنگين چه به شكل شياف و چه به شكل تزريقي، كمتر از 55 كيلوگرم در سال است.
بنابراين، حتي در مورد داروهاي تسكيني هم با كمبود مواجه نخواهيم بود. تنها خطر و احتمال كمبود مربوط به داروهاي درمان اعتياد است چون يكي از مشتقات ترياك، تبايين است كه براي توليد بوپرونورفين مصرف مي‌شود و به دنبال كاهش كشفيات ترياك، ممكن است در توليد اين داروي ترك اعتياد با بحران مواجه شويم كه در اين صورت، نياز به واردات تبايين داريم، اما براي توليد شربت ترياك هم دچار مشكل ناشي از كاهش كشفيات ترياك نخواهيم شد، چون با مرفين هم مي‌توانيم شربت ترياك توليد كنيم و اگرچه كه مرفين در مقايسه با ترياك، اثربخشي كمتري در تنتور اپيوم ايجاد مي‌كند اما در تمام كشورهاي دنيا هم، مرفين به عنوان داروي ترك اعتياد كاربرد دارد و ما هم مي‌توانيم با استفاده از كشفيات مرفين، در كوتاه‌مدت خط توليد شربت ترياك را فعال نگهداريم چون ميزان كشفيات مرفين، كافي است اما در درازمدت، حتما بايد براي واردات ماده اوليه و ماده موثره اقدام كنيم، چون علاوه بر آنكه، بيماران معتاد به داروهاي درمان اعتياد نياز دارند، كشوري با بحران‌هاي حاصل از زلزله و سيل و جنگ هستيم كه تسكين جراحت‌هاي ناشي از اين حوادث، داروهاي مسكن و قوي مي‌طلبد.»