ترک خوردن زمین و بلعیده شدن ساختمان‌ها، خودروها، آدم‌ها و هرچه روی زمین است، صحنه‌ای است که پیش از این فکر می‌کردیم تنها می‌توانیم در فیلم‌های ترسناک یا تخیلی ببینیم اما این روزها اتفاقاتی در اطراف ما رخ می‌دهد که خیال می‌کنیم شهرهای ما تبدیل به صحنه بزرگ فیلمبرداری از سکانس‌های ترسناک و تخیلی شده است؛
در برخی شهرها از جمله تهران هر چند وقت یک بار، زمین دهان باز می‌کند و همه بدشانس‌هایی را که در صحنه حضور دارند، می‌بلعد. پس تعجب نکنید اگر همین حالا که در حال خواندن این سطرها هستید زمین زیر پای‌تان ترک بخورد و شما را به درون خود بکشد. مسئله فرو نشست زمین شهرها به ویژه تهران، به تازگی و با ایجاد گودالی ۵ متری در یکی از خیابان‌های تهران، دوباره خبرساز شد. کارشناسان پیش از این درباره نشست زمین‌های دشت تهران هشدار داده‌اند و می‌گویند اگرچه نشست یک میلمتری در سال، مربوط به دشت‌های تهران است اما احتمال دارد به شهر تهران نیز برسد.
به گفته کارشناسان آنچه در ترک‌خوردگی و نشست زمین اتفاق می‌افتد گاه فرونشست است و گاه فروچاله. بر اساس مباحث کارشناسی، فرونشست در طول زمان و به‌تدریج اتفاق می‌افتد و کمتر احساس می‌شود اما فروچاله‌ها به صورت ریزش‌های ناگهانی رخ می‌دهند و اگر در مناطق شهری و مسکونی باشند خطرات زیادی را به دنبال خواهند داشت.
مهم‌ترین عامل نشست زمین در تهران و بیشتر شهرهای دیگر را برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی می‌دانند اما تاثیر برخی مسائل دیگر مانند وضعیت نامناسب تاسیسات شهری مانند لوله‌های آب و فاضلاب در زیر زمین و گودبرداری‌های غیراصولی در اطراف محل ایجاد نشست و فروچاله را نباید در ایجاد این رخدادها فراموش کرد.
به عنوان نمونه در زمینه فرونشست اخیر در خیابان «پیامبر» در تهران، محمد شکرچی‌زاده، رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی عنوان کرد که علاوه بر مسئله برداشت آب‌های زیرمینی، عامل بعدی را می‌توان به گودبرداری‌های انجام شده برای ساخت مجتمع تجاری بزرگ آن منطقه دانست. به گفته او اگر گودبرداری‌های این مجتمع عمیق باشد و پس از آن، دیواره‌های بتُنی احداث شود، این موضوع جریان آب زیرسطحی را تغییر می‌دهد و موجب آب‌شستگی در مناطق زیرزمینی می‌شود. به گفته او با تغییر جریان آب در زیر زمین، مناطقی که خاک آن چسبندگی کافی ندارد و از نوع دانه‌ای است، در آستانه فرو ریزش قرار می‌گیرد.
با وجود این استدلال بازهم کارشناسان به عوامل مهندسی، تخلف‌ّ‌ّهای ساخت‌وساز و مشکلات تاسیسات شهری در نشست و ریزش زمین، سهم کمتری می‌دهند و مهم‌ترین عامل را برداشت آب‌های زیرزمینی می‌دانند.
فریدون مقدس‌نژاد، مشاور رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به صمت بر این نکته تاکید می‌کند و می‌افزاید: برداشت آب بیش از حد از لایه‌های زیرین زمین باعث می‌شود منافذی که آب در آن بوده تبدیل به فضای خالی شوند. بدین ترتیب ارتفاع این منافذ بیشتر می‌شود و به همین نسبت هم احتمال ریزش زمین افزایش می‌یابد.
مقدس‌نژاد یادآوری می‌کند که برداشت آب از داخل لوله‌های آبرسانی یا فاضلاب، در صورتی که لایه‌های چسبنده مانند خاک رس در بخش‌هایی از عمق قرار داشته باشد، می‌تواند موجب نشست زمین شود البته به گفته وی احتمال نشست زمین به دلیل این موضوع، حدود ۲۰ درصد است و بیشترین سهم را همچنان باید به برداشت آب‌های زیرزمینی داد.
این کارشناس راه و ساختمان معتقد است برای آگاهی‌بخشی درباره احتمال فرونشست زمین پیش از ساخت‌وساز، می‌توان گمانه‌های عمیق به عمق متوسط ۲۰ تا ۳۰ متر در خاک زد که بر این اساس بتوان هم وضع سطح آب زیرزمینی و هم وضعیت لایه‌های خاک را بررسی کرد. به گفته او در این صورت با توجه به نیمرخ لایه‌ها می‌توان تشخیص داد که احتمال فرونشست وجود دارد یا خیر.
آنطور که این استاد دانشگاه توضیح می‌دهد با توجه به اینکه نشست‌های اخیر در معابر شهری بوده و حتی به گفته مسئولان، در بزرگراه‌هایی مانند آزادگان نیز احتمال نشست زمین وجود دارد، بهتر است شهرداری در زمینه ساخت بزرگراه‌ها و معابر این کار را اجباری کند تا وضعیت زمین از نظر احتمال نشست، مشخص شود. به گفته او در حال حاضر چنین مرجع‌هایی برای آگاهی‌بخشی وجود ندارد. فقط احتمال دارد برای ساخت ساختمان‌های بلند این کار با عنوان مطالعات ژئوتکنیکی انجام شود اما برای ساخت معابر هنوز مطالعات اولیه در زمینه وضعیت نشست زمین مرسوم نشده است.
راهکارهای کاهش خطرپذیری
همانطور که مقدس‌نژاد تاکید می‌کند مهم‌ترین راهکار کاهش فرونشست و فروچاله، جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است که عامل اصلی فرونشست زمین در همه جای دنیاست. این اقدامات موجب می‌شود خاک شسته شده و پس از خالی شدن حفره‌های زیرزمینی از آب، هوا توان نگهداری زمین را نداشته باشد و با فشارهایی که ایجاد می‌شود دچار فروچاله یا فرونشست شود. این مسئله را یکی دیگر از کارشناسان حوزه عمران در پاسخ به صمت تایید می‌کند و درباره عوامل دیگر نیز توضیح می‌دهد. مهدی آشتیانی، مدیر فنی عمرانی و استانداردسازی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران که اصطلاح فروچاله را واژه مناسب‌تری برای بیان وضعیت رخ داده در خیابان‌های تهران می‌داند، فعالیت‌های انسانی و تاسیسات شهری را نیز در ایجاد فروچاله‌ها بی‌تاثیر نمی‌داند و می‌گوید: ما زمین را حفاری می‌کنیم، تاسیسات شهری و لوله‌های مختلف را از آن عبور می‌دهیم و همه این دستکاری‌ها می‌تواند خاک را از حالت بکر خارج و فروچاله ایجاد کند.
به گفته او طراحی و اجرای نادرست فعالیت‌های عمرانی را نیز می‌توان از دلایل ایجاد فروچاله‌ها دانست. از سوی دیگر فرسودگی شبکه آب و فاضلاب موجب نشت آب به خاک می‌شود و فرسودگی شبکه سایر تاسیسات شهری نیز می‌تواند عاملی برای ایجاد فروچاله باشد.
این کارشناس نیز همچون مقدس‌نژاد معتقد است در ساخت‌وسازهای وسیع می‌توان برای آگاهی از احتمال وقوع فروچاله بررسی‌هایی انجام داد. به عنوان نمونه می‌توانیم بررسی کنیم آیا قناتی در این محدوده وجود دارد یا خیر. به گفته او از آنجا که در تهران سیستم فاضلاب یکپارچه نداریم امکان دارد حفره‌های بزرگی زیر زمین وجود داشته باشد. از سوی دیگر تهران شهری پر از قنات است که اگر آب به این قنات‌ها و حفره‌ها برسد، امکان ایجاد فروچاله وجود دارد.
آشتیانی نیز از نبود مطالعات آگاهی‌دهنده در زمینه وضعیت فروچاله‌ها و احتمال نشست زمین خبر می‌دهد اما یادآوری می‌کند که در حال حاضر سازمان پیشگیری و مدیریت بحران و مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در حال انجام مطالعه و تهیه دستورالعملی در این زمینه هستند که می‌تواند در کاهش خطرپذیری از پدیده فروچاله موثر باشد.
او تاکید می‌کند که یکی از مهم‌ترین مسائل در برخورد با چنین رخدادهایی، وجود مدیریت یکپارچه میان سازمان‌های دست‌اندرکار است؛از سازمان مدیریت بحران گرفته تا وزارت راه و شهرسازی، وزارت نیرو و سازمان نقشه‌برداری. به گفته او در صورت وجود این هماهنگی است که از فروچاله‌ها آسیب کمتری خواهیم دید.
مجلس به دنبال راهکار
علاوه بر اتفاق رخ داده در خیابان پیامبر، در مناطق جنوب غربی تهران به ویژه بزرگراه آزادگان نیز علائمی از فرونشست مشاهده شده است. این خبر را شکرچی‌زاده، رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به تازگی به رسانه‌ها داده است. آنطور که او گفته است بحث فرونشست تبدیل به مسئله‌ای جدی و نگران‌کننده در کل کشور شده و بر اساس گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی که مسئولیت اعلام آمار فرونشست‌ها را به عهده دارد، حدود یک‌سوم از فضای سرزمین ایران دچار فرونشست شده است.
بر همین اساس، پیگیری سریع عامل فرونشست‌ها و فروچاله‌های شهری و تدوین راهکاری برای کاهش خطرات این نشست‌ها باید در دستور کار دست‌اندرکاران قرار گیرد. در این زمینه مجلس شورای اسلامی وارد عمل شده و پیگیر آخرین وضعیت علت نشست زمین در مناطق مختلف شهر تهران و بررسی راهکارهای کاهش خطرات این وضعیت است.
آنطور که محمدرضا رضایی‌کوچی، رییس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی به می‌گوید، در این زمینه نشست‌های اخیر کمیته‌ای در کمیسیون عمران مجلس تشکیل شده که با شهرداری تهران، سازمان بازرسی کل کشور، سازمان مدیریت بحران، وزارت راه و شهرسازی و شورای اسلامی شهر تهران در زمینه نشست‌های اخیر پایتخت مکاتبه داشته و به دنبال رفع مشکلات ناشی از این نشست‌هاست. به گفته او علاوه بر بررسی علت این نشست‌ها، تهیه دستورالعمل اقدامات مناسب در زمان ریزش‌های احتمالی نیز از مسئولان خواسته شده است. البته به گفته این نماینده مجلس، هنوز این تلاش‌ها به نتیجه نرسیده است و پیگیری کمیسیون عمران ادامه دارد.
نشستی که می‌تواند فاجعه شود
به گزارش، بر اساس آمار سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، نخستین‌باری که پدیده فرونشست در دشت‌های ایران اندازه‌گیری شد، سال ۸۴ بود. در آن زمان بررسی‌های سازمان زمین‌شناسی، فرونشست ۱۶ تا ۱۷ سانتیمتری را نشان داد و در بخش‌های کوچکی از شهر تهران، تا ۲ سانتیمتر فرونشست مشخص شد. در بررسی‌های بعدی مشخص شد که فرونشست به مناطق داخلی‌تر پایتخت یعنی مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ آمده است که می‌تواند سازه‌های خطی شهر را تحت‌تاثیر قرار دهد. کارشناسان سازمان محیط‌زیست می‌گویند در سال ۲۰۱۰م (سال‌های ۸۹ - ۹۰) فرونشست در تهران تا ۳۴ سانتیمتر هم رسیده است.
بررسی راهکارهایی برای مواجه شدن درست با فرونشست از این نظر قابل‌توجه است که پدیده‌های طبیعی مانند زلزله که خطر آن بیخ گوش پایتخت است، می‌تواند آثار منفی ناشی از فرونشست زمین را تشدید کند. به گفته کارشناسان، فرونشست زمین در شهر، می‌تواند خسارت یک زلزله ۵ ریشتری را با زلزله‌ای ۷/۵ریشتری برابر کند و ابعاد یک فروچاله را به شکل قابل‌توجهی افزایش دهد.