كارون، زادگاه نخستين تمدن‌های ايرانی، امروزه به سختي نفس مي‌كشد. رودخانه منحصر به‌فرد ايراني مامن‌گاه آلودگي‌های زيست‌محيطی و شوري شده و نخلستان‌هاي زيباي اطرافش دچار پژمردگي. رودخانه‌يي كه در اسطوره‌هاي شاعرانش و لالايي زنان سرزمينش جاودانه شده بود، امروز با مرگ دست و پنجه نرم مي‌كند.
به گزارش ایران‌جیب به نقل از تعادل، ورود فاضلاب شهري و روستايي، وجود كارخانه‌هاي صنايع سنگين و ساخت سدهاي مطالعه نشده و كشت بي‌رويه نيشكر، رمق را از پرآب‌ترين رودخانه ايران گرفته است، به‌گونه‌يي كه مركز مطالعات خليج‌فارس به مسوولان هشدار مي‌دهد كه «احياي مجدد كارون» و «جلوگيري از ورود فاضلاب به رودخانه كارون» در صدر مشكلات خوزستان است.
الحاق رودخانه‌هاي شور واقع در اين محدوده به همراه فاضلاب صنايع و زه‌آب‌هاي كشاورزي و حوضچه‌هاي پرورش ماهي كه بدون هيچ‌گونه تصفيه‌يي حتي تصفيه مقدماتي مستقيما وارد رودخانه مي‌شوند، وضعيت نامطلوبي را از نظر آلودگي كيفي آب رودخانه به وجود آورده به‌طوري كه افت كيفيت آب رودخانه كارون در ماه‌هاي كم آب تابستان در سال‌هاي اخير نگراني‌هايي را از نظر تخريب كيفي اين منبع حياتي ايجاد كرده است. احداث سد گتوند، بلندترين سد خاكي ايران نيز ازجمله ديگر عواملي است كه سبب شوري آب كارون شد، شوري‌اي كه حيات موجودات دريايي و گياهان حاشيه كارون را به خطر انداخته است. از آنجا كه كارون يكي از اصلي‌ترين منابع آب شرب استان خوزستان است، آلوده بودن آن، سلامت مردم اين استان را با خطر مواجه مي‌كند.
گتوند، طبق گفته محمدعلي بني‌هاشمي رييس پيشين موسسه آب دانشگاه تهران كه پس از كشمكش‌هاي فراوان در زمينه سهم اين سد در شوري كارون، مسوول تحقيق علمي در اين زمينه شد، سهم 25درصدي در شوري آب كارون داشته است. شوري‌اي كه خسارتي 60ميليارد توماني بر كشاورزي منطقه در يك سال ايجاد كرد.
كارون، علاوه بر آنكه موطن تمدن‌هاي نخستين انساني بوده، زادگاه عظيم‌ترين تاسيسات انرژي كشور نيز هست. وجود صنايع سنگين در حوالي رودخانه كارون و سرازيري بي‌رويه فاضلاب‌هاي صنعتي به اين رودخانه، عامل ديگر آلودگي كارون است، به‌طوري كه به گزارش مركز مطالعات خليج‌فارس در سال‌هاي پيش سازمان منطقه‌يي محيط‌زيست دريايي خليج‌فارس (راپمي) اعتراض‌هاي مكرري را به روند نابودي كارون اعلام كرد. به باور آنها بزرگ‌ترين مجتمع‌هاي صنايع سنگين ايران با استقرار در 5منطقه صنعتي در حوزه رودخانه كارون، بيشترين آلودگي را به رودخانه تحميل مي‌كنند. سازمان منطقه‌يي محيط‌زيست دريايي (راپمي)، آلاينده‌ترين منابع از نظر ميزان تخليه پساب به داخل رودخانه كارون را به‌ترتيب صنايع سلولزي، كارخانه‌هاي پتروشيمي و شيميايي، صنايع غذايي و صنايع فولاد عنوان كرده است. همچنين اين سازمان 5شهر صنعتي خوزستان را به‌ترتيب آبادان، دزفول، مسجدسليمان، خرمشهر و شوشتر معرفي مي‌كند كه صنايع مستقر در آبادان بيشترين پساب صنعتي را توليد و وارد رودخانه كارون مي‌كنند.
مرگ اكوسيستمي كارون
در كنار تمام عواملي كه دست به دست هم داده‌اند تا مرگ اكوسيستمي كارون را تسريع بخشند، كشيده شدن آب خليج‌فارس به كارون نيز نمكي بر شوري اين رودخانه مي‌پاشد. عاملي كه روز گذشته ازسوي مديركل حوضه آبريز خليج‌فارس و درياي عمان شركت مديريت منابع آب ايران مطرح شده است. طبق صحبت‌هاي ارسلان هاشمي، آب شور اقيانوسي هنگام مد، كيلومترها به كارون نفوذ مي‌كند و سبب شوري اين رودخانه عظيم ميشود. سدهاي سلولي اما راهكاري است كه وزارت نيرو براي اين معضل تدبير كرده است.
ارسلان هاشمي مديركل حوضه آبريز خليج‌فارس و درياي عمان شركت مديريت منابع آب ايران، روز گذشته در گفت‌وگو با پايگاه اطلاع‌رساني وزارت نيرو خبر از احداث سدهاي سلولي داده و اظهار داشت: «يكي از طرح‌هايي كه وزارت نيرو در بخش پايش آلاينده‌هاي كارون انجام داده است تكميل سدهاي سلولي است كه در حوضه آبادان و خرمشهر هستند.»
هاشمي در اين گفت‌وگو بااشاره به اينكه سالانه حدود 300ميليون مترمكعب رهاسازي آب از سدهاي حوضه كارون براي شيرين‌سازي آب اين رودخانه اجرا ميشود، گفت: «هنگام اجراي مد در خليج‌فارس، تراز آب بالا مي‌آيد و تا كيلومترها آب دريا پيشروي مي‌كند كه اين وضعيت باعث تداخل آب خليج‌فارس و كارون و درنتيجه شوري آب كارون ميشود؛ احداث سدهاي سلولي سبب ميشود تا از اختلاط آب دريا و كارون جلوگيري شده و جلو شوري آب كارون گرفته شود. سه سد سلولي براي كارون پيش‌بيني شده كه يكي از آنها تا 95درصد اجرايي شده و دو طرح ديگر نيز قرار است از محل اعتبارات مرزي انجام شود.»
پيش از اين و در سال93 غلامحسين كريمي عضو كميته علمي كنفرانس ملي رودخانه كارون در گفت‌وگو با ايسنا ضمن تاكيد بر تاثير اختلاط آب كارون و آب خليج‌فارس در شوري آب كارون گفته بود: «يكي از اقدامات موثر در اين زمينه احداث سد جهت جلوگيري از ورود آب شور به اين ناحيه است. سدهاي مذكور بايد قادر به تخليه آبي كه براي كشاورزي يا ساير مصارف لازم نيست، باشند و در عين حال بتوانند از دخول هرگونه آب شوري كه در پايين دست ظاهر ميشود، به داخل رودخانه جلوگيري به عمل آورند.»
امير بلوري كارشناس ارشد عمران ژئوتكنيك كه سابقه 2دهه فعاليت در پروژه‌هاي سدسازي ايران را دارد درباره كارآمد بودن اين روش به «تعادل» مي‌گويد: «سدهاي سلولي عموما در بستر رودخانه‌هايي كه نزديك به دريا هستند يا امكان احداث گونه‌يي از ديگر سدها در بستر لجني و اشباع ميسر نيست احداث ميشود.»
او مي‌افزايد: «در كارون در ناحيه بهمنشير و در ناحيه مارد به دليل جلوگيري از پيشروي آب دريا به خشكي اين طرح‌ها كاربرد دارد. چراكه در زمان مد آب شور دريا به داخل رودخانه و اراضي اطراف پس زده و باعث شوري خاك ميشود و با اين سدها معمولا در ساعات مد جلو پس‌زدگي آب دريا به داخل دلتاي رودخانه گرفته ميشود.»
بلوري ادامه مي‌دهد: «اگر اين سدها درست طراحي و اجرا شوند مي‌توانند مفيد واقع شوند. در اين بين جانمايي اين سدها بسيار مهم است كه نياز به مدل هيدروليكي رود و دريا دارد.»
بلوري اعتقاد دارد كه اگر جانمايي اين سدها به درستي انتخاب نشود صرفا به اتلاف منابع منجر خواهد شد.
خليج‌فارس و خاورميانه
تاثير كارون به‌عنوان منطقه‌يي استراتژيك در خاورميانه كه با آب‌هاي بين‌المللي ارتباط دارد، بر كسي پوشيده نيست. نقش پررنگ كارون در سال‌هاي جنگ تحميلي ايران و عراق مهر تاييدي است بر اين اثرگذاري و بي‌شك كارون علاوه بر تاثيرگذاي بر مناسبات منطقه، از آن نيز تاثير مي‌پذيرد. البته راهكار ايجاد سدهاي سلولي پيش از اين نيز توسط رحيم ميداني معاون امور آب و آبفاي وزارت نيرو عنوان شده بود. راهكاري كه ميداني آن را روشي براي مقابله با اقدام‌هاي تركيه و عراق در دجله عنوان كرده بود. ميداني در روزهاي ابتدايي شهريور در گفت‌وگو با مهر در اين زمينه اظهار داشته بود: «به‌دليل اقداماتي كه به‌طور خاص در دجله توسط تركيه و عراق صورت گرفته ما كيفيت آب اروندرود را از دست داده‌ايم، ضمن آنكه ميزان آب نيز كاهش يافته است، پيش‌تر از آب شيرين اروندرود نخلستان‌هاي ما مشروب مي‌شدند اما اكنون در شرايط مد نخلستان‌ها از آب شور دريا تغذيه مي‌كنند كه اين مساله سبب از بين رفتن نخيلات شده است.»
وي عنوان كرده بود: «براي رفع اين مشكل كار ساخت سه سد سلولي در دستور كار وزارتخانه قرار گرفت.» در آن تاريخ ميداني، به اين مساله اشاره كرده بود كه تامين منابع مالي براي ساخت اين سدها با مشكلاتي مواجه بوده است و صرفا تاكنون براي يكي از آنها 50ميليارد تومان هزينه تامين شده است.
نقش نيشكر در افول رودخانه
اما با پايين گرفتن و خوابيدن آتش مناقشه گتوند و تبديل شدن فضا به حالتي منطقي، كم‌كم نقش صنعت نيشكر در شوري كارون بيش از پيش در اظهارنظرهاي مسوولان به چشم مي‌خورد. تا پيش از متهم شدن گتوند به نقش وسيع در شوري كارون، بسياري تنها گتوند را عامل اين مساله مي‌دانستند. اما در گيرو‌دار دفاعيات مجريان گتوند، نقش انكارناپذير نيشكر در اين شوري نيز برملا شد. روز گذشته ارسلان هاشمي مديركل حوضه آبريز خليج‌فارس و درياي عمان شركت مديريت منابع آب ايران، نيز با گريزي به ساير مشكلات كارون، ضمن اشاره به ورود شوراي عالي آب در حل‌وفصل مناقشات كارون اظهار داشت: «كشت و صنعت نيشكر باعث كاهش استفاده از ظرفيت اين حوضه آبريز شده است.»
وي افزود: «مقرر شده تا كشت و صنعت نيشكر در بحث ورود زه‌آب‌ها بررسي‌هاي لازم را انجام دهد و از ورود زه‌آب‌ها به كانون رودخانه جلوگيري كند يا اينكه پس از تصفيه، زه‌آب‌هاي فيلتر شده را وارد رودخانه كند.»
هاشمي همچنين اعلام كرد كه نيم ميليارد دلار از محل صندوق توسعه اسلامي به جهت كمك به تصفيه فاضلاب‌هاي صنعتي و شهري اختصاص يافته است. هاشمي درخصوص الزام كارخانه‌هاي صنعتي به احداث مخازن تصفيه فاضلاب گفت: اين موضوع از طريق استان و دفتر حوضه آبريز، در حال پيگيري است و پكيج‌هاي كوچكي تدارك شده كه صنايع از طريق شركت آب و برق خوزستان نسبت به تهيه و احداث تصفيه‌خانه‌هاي پكيج اقدام كنند تا آب‌هاي آلوده كمتري وارد اين رودخانه شود.
وي تاكيد كرد: شركت‌هاي پتروشيمي و صنايع آلاينده موظف هستند قبل از بهره‌برداري نسبت به احداث تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب اقدام كنند.
او بااشاره به اينكه، 10درصد صنايع مهم فعال در حوضه كارون مجهز به تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب هستند، گفت: سازمان محيط‌زيست در حال پيگيري است تا مابقي شركت‌هايي كه نياز به تصفيه‌خانه فاضلاب دارند، در اسرع‌وقت نسبت به احداث تصفيه‌خانه فاضلاب اقدام كنند.