صنعت خودرو از دهه 60 تاکنون مورد حمایت‌های پدرانه دولت بوده و در این میان بازار انحصاری ایجاد شده توسط دولت، عاملی بالقوه بود برای رشد و توسعه این صنعت. ممنوعیت طولانی‌مدت واردات خودرو خارجی در دهه‌های گذشته و تعرفه بالای واردات در شرایط کنونی مهم‌ترین حمایت دولت از این فرزند صنعتی بود که از جیب مصرف‌کنندگان هزینه می‌شد و درنهایت هم به آلودگی بیشتر هوا و مصرف بیشتر سوخت و هزینه‌های نادیده تصادف‌ها و تلفاتش منجر شد.
این سال‌ها فرصتی بود تا خودروسازی ایران با هزینه ملی و حمایت بی‌دریغ مردم و دولت رشد کند و در روزگاری، زیان‌های مالی و خرید با قیمت چند برابر نرخ بازار جهانی مردم را با تولید مدرن و تازه‌اش جبران کند. اما حالا در دهه چهارم انقلاب و در دهه ششم عمر این صنعت در ایران، مهم‌ترین پرسشی که برای مردم وجود دارد این است که نتیجه این همه حمایت بی‌دریغ دولت و مصرف‌کنندگان از صنعت خودرو چه بوده است؟ همین سوال مردم، حق پرسشی برای کارشناسان اقتصادی، تحلیلگران و تصمیم‌گیران حوزه‌های کلان مدیریتی محفوظ کرده تا صدای اعتراض مصرف‌کننده را به جایی برساند. حالا در این میان کاری هم نداریم که رقیب آسیایی صنعت خودروسازی ایران یعنی کره‌جنوبی (که کار را از صفر و همزمان با ایران استارت زده) به کجا رسیده است.
به هر سو، این موضوع خود به تنهایی کافی است تا صنعت خودروسازی مورد پرسش واقع شود اما با وجود این دلایل، مدیران صنعت خودروسازی حالا دیگر حق پرسش را نیز برای دیگران وارد ندانسته و با تندی به منتقدان می‌تازند. هاشم یکه‌زارع، مدیرعامل ایران‌خودرو اولین فردی است که خیلی عیان به کارشناسان و اساتید دانشگاهی و نمایندگان مجلس که منتقد خودروسازی هستند تاخته است. او در چهارمین نشست تخصصی صنعت خودرو، با لحنی تند به منتقدان حمله کرده و با بیان اینکه ایران‌خودرو به هیچ‌کس جز مردم بدهکار نیست، مقابل کارشناسان و مدیران و سیاستگذاران منتقد موضع گرفت. او گفته است: ما نه بدهکار نمایندگان مجلس شورای اسلامی هستیم و نه بدهکار اساتید دانشگاه؛ هرچند انتقادها را می‌پذیریم. او همچنین تأکید کرد: قبول دارم که در خروجی محصولات ما مشکل وجود دارد، اما این اتفاق حاصل یک پروسه ۱۰ تا ۱۲ساله است و نباید با آن احساسی برخورد کنیم. فقط حرف زدن و انتقاد کردن در سمینارها و نشست‌ها، دردی از خودروسازی دوا نخواهد کرد؛مشکلات و معضلات را ما هم خوب می‌دانیم، بنابراین بهتر است منتقدان به جای بیان کمبود و کاستی‌ها، راهکار ارایه بدهند.
مشتری مداری قربانی بهانه حفظ اشتغال
در نشست چهارم تخصصی صنعت خودرو که با موضوع «انتظارات مشتریان از صنعت خودرو کشور» برگزار شده بود یکه‌زارع تنها کسی نبود که این رویه را آغاز کرد. تنی چند از سایر فعالان این حوزه هم حضور داشتند و علی‌لو، عضو کمیسیون صنایع و معادن و نمایندگانی از شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران و سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان و همچنین جمعی از فعالان و منتقدان صنعت خودرو و قطعه‌سازی در محل سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران گردهم آمدند تا بار دیگر مهم‌ترین پرسش خود را از این صنعت مطرح کنند که دستاورد آن همه حمایت چه بوده است؟ در این نشست مرتضی شفیعی، معاون مهندسی گروه خودروسازی سایپا و بشیری، نماینده انجمن ملی حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان و همچنین نماینده شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران گزارش‌هایی درباره توقع مشتریان از صنعت خودرو ارایه کرده‌اند ضمن اینکه چلویی، دبیر انجمن صنفی مراکز اسقاط و بازیافت کشور نیز با انتقاد از اینکه اولویت امروز صنعت خودرو ایران مشتری نیست، اعلام کرد: حفظ اشتغال و برآوردن انتظارات حاکمیتی تنها اولویت‌های صنعت خودرو ایران است بنابراین زمانی که اولویت‌ها در این صنعت این موارد است انتظار نمی‌رود که پاسخی به انتظارات مشتریان داده شود.
وی همچنین دریافت نیاز مشتری در داخل خودروسازی‌ها را از دیگر مشکلات ذکر کرد و اظهار داشت: مشکلات زیاد خودروسازان در حوزه حفظ اشتغال، نقدینگی و دیگر موارد متاسفانه نمی‌گذارد که خودروسازان به انتظارات مشتریان بپردازند. با این وجود یکه‌زارع، مدیرعامل ایران‌خودرو کارشناسان و منتقدان را به چالش ارایه راهکار فراخوانده است. راهکاری که از نظر کارشناسان با حذف رانت‌ها و انحصار می‌تواند موثر واقع شود. به عقیده کارشناسان حوزه صنعت، خودروسازان با برخورداری از انحصار و به بهانه حفظ مشاغل و تولید به حاشیه امن کشیده شده و تلاشی برای بهبود کیفیت خدمات خود و رشد و توسعه این صنعت ندارند.
صنعت خودرو با این حرف‌ها تبرئه نمی‌شود
محمدقلی یوسفی، استاد دانشگاه و اقتصاددان با انتقاد از اظهارنظرهای غیرکارشناسی و سیاست‌زده در حوزه اقتصاد به «شهروند» می‌گوید: در این مورد که هجمه علیه صنعت خودروسازی به جا بوده یا نه؟ یک نکته وجود دارد و آن این است که در برخی موارد شاهدیم اظهارنظرها در حوزه اقتصاد اظهارنظرهای غیرکارشناسی و سیاست‌زده است. این در شرایطی است که برای بهبود وضع اقتصادی کشور باید و الزاما اظهارنظرهای اقتصادی، تخصصی و به دور از دیدگاه‌های سیاسی و جناحی باشد تا تصمیم‌گیری‌ها، تصمیم‌گیری‌های درست و دقیق باشد یا حداقل زمان مفیدی که می‌تواند صرف برنامه‌ریزی شود برای توجیه دیدگاه‌های غیرکارشناسی هدر نرود. او ادامه می‌دهد: اما اینکه تا چه حد می‌توان صنعت خودروسازی را از اتهام‌های وارده تبرئه کرد؟ واقعیت این است که در سایر کشورهای جهان صنعت خودرو را به‌عنوان صنعت، صنعت‌ها می‌شناسند. این موضوع به آن مفهوم است توسعه اقتصادی یک کشور را با صنعت خودروی آن کشور می‌سنجند. در مورد صنعت خودروی ایران وضع ایجاد شده است که دیگر نمی‌توان صنعت خودروسازی را به راحتی تبرئه و رفع اتهام کرد. صنعت خودروسازی کشور با قدمتی که تقریبا معادل صنعت خودروسازی کره‌جنوبی است در شرایط فعلی به نقطه‌ای رسیده است که قدرت رقابت با کره را از دست داده است و ما در مقایسه با صنعت خودروسازی کره هیچ دستاورد قابل دفاعی نداریم. بنابراین، اینکه بخواهیم به بهانه حفظ اشتغال و تولید این صنعت را از اتهام‌های وارد شده مبرا کنیم موضوع درستی نیست.
دو جریان عامل انحطاط صنعت خودرو
این کارشناس حوزه صنعت با تأکید بر عوامل چالش صنعت خودرو کشور، توضیح می‌دهد: درحال حاضر صنعت خودرو ایران زخمی و آسیب‌دیده دو گروه و جریان است. این دو گروه با امیال سیاسی و رانت‌جویی، صنعت خودرو را به نقطه‌ای کشانده‌اند که درحال حاضر می‌بینید. یکی از این گروه‌ها مافیای واردات خودرو است که سود کلان خود را در این بخش می‌بیند و حاضر است برای دستیابی به این سود از هر رانت و زد و بندی علیه صنعت خودرو و حتی مصرف‌کننده استفاده کند که این جریان به بخشی از چالش‌های این صنعت در حوزه تولید دامن می‌زند. طبیعی است که دولت برای برخورداری از درآمدهای گمرکی و مالیاتی قابل توجه در این بخش، عزم جدی برای مبارزه با این مافیا را ندارد و گروه دوم خودروسازان داخلی هستند. محمدقلی یوسفی با توضیح نقش خودروسازان در ایجاد چالش برای این صنعت می‌گوید: خودروسازان نیز برای از دست ندادن منافع، بهترین راهکار را استفاده از رانت‌های انحصاری تشخیص داده‌اند و با برخورداری از این رانت‌ها، دیگر انگیزه‌ای برای بهبود اوضاع ندارند و از شرایط موجود به راحتی سوءاستفاده می‌کنند.
نگاه خودروسازان اقتصادی نیست
عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه با اشاره به اینکه صنعت خودروسازی کشور تا اواخر دهه ٧٠ عملکرد نسبتا خوبی داشته است، اعلام می‌کند: بیشترین ضعف صنعت خودرو ناشی از این است که مدیران این صنعت به‌ویژه مدیرانی که بعد از دهه ٨٠ سکان هدایت صنعت را به دست گرفته‌اند، نگاه اقتصادی به خودروسازی نداشته و ندارند. انحصار و نیاز بازار شرایطی را ایجاد کرده است که خودروسازی بدون نگاه اقتصادی به حیات خود ادامه دهد و همین باعث شده است که مصرف‌کننده ناراضی باشد و خودروسازان به بهانه حفظ اشتغال و تولید، وضع موجود را به حاشیه امن ببرند. قلی‌یوسفی درباره راهکارهایش برای صنعت خودرو به «شهروند» توضیح می‌دهد: غیر از مباحث کلی که سیاستگذاری‌ها برای اقتصاد کلان کشور را در برمی‌گیرد، مهم‌ترین راهکار این است که صنعت خودروسازی با مشاوره اقتصاددانان برجسته و یک دفتر مطالعات اقتصادی موثر به فعالیت خود ادامه دهد. در غیر این‌صورت و اتکای صرف به رانت‌ها و زد و بندها و حفظ انحصار بازار، این صنعت وضع افول خود را ادامه می‌دهد.